Beste lezer,

In het jaarverslag van de Rechtspraak laten wij u zien wat het werk van 2.714 rechters en 10.510 medewerkers van de Rechtspraak inhoudt. We laten zien wat onpartijdige, onafhankelijke en deskundige rechtspraak betekent voor de samenleving en hoe wij onze bijdrage aan de democratische rechtsstaat zo goed mogelijk willen invullen. We nemen u mee in ontwikkelingen in alle rechtsgebieden en laten zien wat er speelt op het gebied van innovatie en digitalisering. Ook bespreken we knelpunten in wetgeving en uitvoering, zodat de wetgever wetten beter op de praktijk kan laten aansluiten.

Achter de 1,4 miljoen beslissingen die rechters jaarlijks nemen, staat een organisatie in beweging. Dit jaarverslag biedt een inkijkje in die dynamiek en verantwoordt hoe wij omgaan met het vertrouwen dat u in ons stelt. We vullen die verantwoordelijkheid met zorg en toewijding in, waarbij we rekening houden met de behoeften van de samenleving. Behoeften die meebewegen op de golven van de tijd – en waarop wij moeten inspelen.

Ik geef toe dat veranderingen binnen de Rechtspraak niet altijd even snel gaan. Voor een deel komt dit doordat onze organisatiecultuur eigenschappen kent die rechtstreeks voortvloeien uit het rechterschap. Rechtszekerheid en rechtsgelijkheid zijn uitgangspunten die om nauwkeurigheid vragen. In een wereld waarin ontwikkelingen razendsnel gaan, is het soms juist waardevol om de tijd te nemen en weloverwogen en grondig te werk te gaan. Zeker als het gaat om zoiets fundamenteels als de rechtsstaat.

Maar als zorgvuldigheid ten koste gaat van onze dienstverlening, moeten we bij onszelf te rade gaan. Als u betrokken bent bij een rechtszaak of op een andere manier met ons in aanraking komt, moet u een bericht van ons krijgen dat begrijpelijk is en niet vol juridische termen staat. Reactietermijnen moeten realistisch zijn en zaken moeten tijdig worden afgerond. Toch is dit nog te vaak niet het geval.

U mag ons aanspreken op de verantwoordelijkheid die wij dragen. En die reikt verder dan uw zaak alleen: het gaat ook om de continuïteit en effectiviteit van rechtspraak in het algemeen. We doen ons uiterste best om ervoor te zorgen dat iedereen in onze samenleving ook in de verdere toekomst op ons kan rekenen. Het belangrijkste hierbij is dat het vertrouwen in rechtspraak hoog blijft.

Dat is niet eenvoudig: rechterlijke uitspraken, met vaak een winnaar en een verliezer, roepen snel heftige emoties op. Zeker als het gaat om maatschappelijke kwesties waarbij mensen recht tegenover elkaar staan. Zoals bij de rechtszaak tussen Milieudefensie en Shell over CO₂-uitstoot, waarvan in dit jaarverslag een samenvatting staat. Een uitspraak midden in het debat over klimaatmaatregelen.

Je kunt kritiek hebben op uitspraken van rechters. En kritiek is altijd waardevol. Maar rechtspraak is niet zomaar een mening. De rechter past het recht toe zoals dat in onze democratische rechtsstaat door regering en parlement is vastgesteld. Een uitspraak van een rechter heeft daarom in onze rechtsstaat een bijzondere functie. Dat mogen we nooit uit het oog verliezen. Net zoals we ervoor moeten waken dat kritiek niet omslaat in het ter discussie stellen van fundamentele rechtsstatelijke principes. Denk aan het gelijkheidsbeginsel of het uitgangspunt dat alleen de rechter schuld en straf bepaalt. Of dat onvrede leidt tot persoonlijke – vaak online – aanvallen op rechters of medewerkers van de Rechtspraak. Kritiek mag scherp zijn, maar zou nooit de fundamenten van de rechtsstaat mogen ondermijnen of zich richten op de mensen die de rechtsstaat als onderdeel van hun werk bewaken.

Als rechterlijke uitspraken op onbegrip stuiten, dan hebben wij ze mogelijk niet goed uitgelegd. Het recht is complex en voelt soms onrechtvaardig, bijvoorbeeld voor slachtoffers en nabestaanden. Maar ook voor iemand die zich zorgen maakt over de woningnood en leest dat na een uitspraak van de rechter het nóg moeilijker wordt om nieuwbouwprojecten te starten. Als we niet goed voor het voetlicht brengen waarom een rechter tot zo’n uitspraak komt, dan snap ik het onbegrip. Als we niet goed uitleggen dat het beschermen van rechten van wezenlijk belang is voor iedereen in onze samenleving en dat een rechter álle belangen weegt, kan het beeld ontstaan dat rechters moeilijk doen, soft zijn of oplossingen voor maatschappelijke problemen in de weg staan.

Een onterecht beeld. De rechter is niet voor of tegen politieke plannen. Wij zijn niet voor of tegen inperking van de asielinstroom, de bouw van woningen of bescherming van natuur. Dit soort keuzes is binnen een democratie aan de samenleving – aan u. De rechter oordeelt niet over wat wenselijk is, maar over wat volgens het recht mag, en dat is een fundamenteel verschil.

In de wereld om ons heen is te zien dat kritiek op een uitspraak of de rechterlijke macht steeds vaker strategisch wordt ingezet. Zelfs in landen met een eeuwenoude rechtsstatelijke traditie wordt die kritiek gebruikt om een tegenstelling te creëren waarbij rechters tegenover de ‘wil van het volk’ staan. Ook in Nederland zie ik politici uit een steeds breder spectrum bij onwelgevallige uitspraken dat beeld versterken. Teleurstelling over de uitkomst van een zaak is begrijpelijk. Maar als politici na een voor hen onwelgevallige uitspraak onvrede voeden en de oplossing niet zoeken in beter beleid en betere beslissingen, dan ondermijnen ze het gezag van de rechter en het vertrouwen in de rechtsstaat.

Wij zijn van nature voorzichtig met het uiten van dit soort kritiek. We geloven in de scheiding der machten die ons land tot een rechtsstaat maakt. Maar ik denk dat we te terughoudend zijn geweest. We moeten vaker van ons laten horen als kritiek op de rechter wordt misbruikt. Vijf jaar geleden riep ik de politiek op zich niet te verschuilen achter de toga van de rechter als oplossingen voor maatschappelijke problemen uitblijven. Nu zeg ik: de rechter mag niet als zondebok worden gebruikt voor falend beleid of het onvermogen om tot beleid te komen.

Het rechtssysteem functioneert omdat we er met elkaar op kunnen vertrouwen dat rechterlijke uitspraken worden nageleefd. Tot nu toe is dat naar behoren gegaan en lijkt het misschien alsof het nooit anders zal zijn. Maar hoe vaker de rechter als sta-in-de-weg wordt afgeschilderd, hoe meer de geesten rijp worden gemaakt om rechterlijke uitspraken wél terzijde te schuiven. Het gebeurt al in andere landen, het is naïef om te denken dat wij een uitzondering blijven. Zo’n ontwikkeling begint klein, bijvoorbeeld door capaciteitsproblemen. Maar als één uitspraak door de overheid wordt genegeerd, is de drempel lager om het opnieuw te doen. En daarmee is de erosie van onze rechtsstaat een feit.

De Rechtspraak dient de samenleving. Als die verandert, veranderen wij mee. Dat kan alleen door te luisteren – naar u en naar iedereen die ons aanspreekt op onze rol. Onze werkwijze, toegankelijkheid en snelheid mogen onderwerp van discussie zijn, maar de kern van de rechtsstaat is onwrikbaar. Dat zullen we vastberaden, kalm en professioneel blijven uitdragen.

Henk Naves,
Voorzitter Raad voor de rechtspraak