Deze beschrijving is samengesteld door M. Langerijs en P.H. Debets ter gelegenheid van hun afscheid van het Paleis van Justitie in december 1997. De historie van het Paleis van Justitie te Amsterdam in vogelvlucht.

Voor 1658 was de plaats waar het Aalmoezeniersweeshuis, het latere Paleis van Justitie, gebouwd zou worden agrarisch gebied. De Leidsestraat was toen nog een vaart met aan weerszijden huizen en enkele molens. Op 29 augustus 1663 vervaardigde de stadsregering een decreet uit, waardoor de overdracht van de gronden geregeld werd. De onteigeningen verliepen kennelijk voorspoedig, want op 12 december 1663 startten de heiwerkzaamheden ten behoeve van het Aalmoezeniershuis.

De zorg voor ouderloze kinderen was tot 1613 vooral toebedeeld aan speciaal daarvoor ingerichte (aan kerkgenootschappen gebonden) weeshuizen. De vondelingen vormden een categorie apart. Meestal waren deze kinderen in de kerk achtergelaten, ondanks de zware straf die sinds 15 december 1491 op deze daad was gesteld. Een moeder, die op deze daad betrapt werd, moest 'tot hare correctie en tot haar lieden beschaemtheyt' een jaar lang uit de stad gebannen worden.

Door het toenemen van de bevolking en de vestiging van duizenden vluchtelingen in de stad nam het probleem van het te vondeling leggen dermate toe dat de vroedschap (de stadsregering) op 29 januari 1613 een college van Aalmoezeniers of Armenvaders oprichtte. De taak van dit college was vooral zorg te dragen voor de opvang van vondelingen en van ouderloze kinderen.

Het bestaande Aalmoezeniersweeshuis werd in de loop der jaren te klein. Vijftig jaar na de instelling van dit tehuis verzocht het college van Armenvaders aan de vroedschap een nieuw gebouw te mogen oprichten. Het terrein aan de Prinsengracht werd daartoe aangewezen. De financiële middelen voor de stichting van het gebouw werden onder meer gevormd door de revenuen uit de verkoop van het oude Aalmoezeniershuis. Met een grote mate van zekerheid kan gesteld worden, dat Daniël Stalpaert verantwoordelijk was voor de vormgeving van het Aalmoezeniersweeshuis.

Aanvankelijk werd het gebouw aan de Prinsengracht Aalmoezeniershuis genoemd; na 1682 wordt — na een functiewijziging — gesproken van het Aalmoezeniersweeshuis. Stalpaert werd in 1615 in Amsterdam geboren. Hij kreeg in 1648 opdracht de bouw van het nieuwe stadhuis op de Dam te begeleiden en hierbij het ontwerp van Jacob van Campen nauwgezet te volgen. Stalpaerts eigengereide handelwijze zorgde ervoor dat Van Campen zich later terugtrok uit de leiding van de bouw van het stadhuis. Als stadsarchitect (vanaf 1648) ontwierp Stalpaert enkele grote gebouwen, waaronder 's-Lands Zeemagazijn (het huidige scheepvaartmuseum) en de Grote Synagoge aan het Jonas Daniël Meijerplein.

Zoals gezegd werd op 12 december 1663 de eerste paal van het nieuwe Aalmoezeniershuis geslagen. De bouw verliep voorspoedig, getuige het feit dat op 1 januari 1666 de eerste kinderen in het nieuwe gebouw ontvangen konden worden. De grootte van het weeshuis was gebaseerd op een bevolking van 800 personen. Enkele decennia later was het aantal tot meer dan 1300 gestegen, waardoor uitbreiding noodzakelijk werd. In de loop der jaren werd het gebouw steeds verder uitgebreid. In 1783 werd de grootste uitbreiding gerealiseerd onder leiding van de toenmalige stadsarchitect Abraham van der Hart. De zijvleugels werden met twee verdiepingen verhoogd waardoor er 500 personen meer konden worden gehuisvest. Na deze uitbreiding zijn er tot aan de opheffing van het Aalmoezeniersweeshuis in 1825 geen duidelijke wijzigingen meer tot stand gekomen.

Er werden slechts interne veranderingen aangebracht om de leefomstandigheden van de kinderen en het inwonend personeel te verbeteren. Desondanks was de situatie verre van gezond te noemen. C.J. Nieuwenhuis schreef in 1820 in zijn boek ‘Proeve eener geneeskundige plaatsbeschrijving ...’:  

‘Bijna alle kinderen zijn te klein van gedaante, zijn niet tot volle wasdom gekomen en hebben een verzwakte maag. Ze zijn bleek van kleur, hebben last van huidziekten en hoofdzeer. Er slapen drie tot vijf kinderen in een krib, de kamers zijn niet afdoende gelucht en er zijn te veel kinderen in een vertrek. Het eten is te zwaar en er is te weinig, met als gevolg, dat er schrokkerig wordt gegeten om genoeg te krijgen.’

Tussen 1801 en 1820 was het sterftecijfer van inwonende kinderen 1 op 30.

Tijdens het Franse bewind werd de situatie zeer slecht. Dalende inkomsten en een stijgend kindertal. Het hoogste aantal bewoners werd bereikt in 1807. In dat jaar woonden er 2554 kinderen in het Aalmoezeniersweeshuis. Na de val van het Franse keizerrijk in 1813 werd de situatie geleidelijk beter. De oprichting van de Maatschappij van Weldadigheid (1818) luidde het einde in van het functioneren van het Aalmoezeniersweeshuis. In het laatste jaar van functioneren (1824) herbergde het weeshuis 550 kinderen. Na 1824 werd de taak volledig overgenomen door de Maatschappij voor Weldadigheid en op 4 augustus 1824 trad het college van regenten af. Het Aalmoezeniersweeshuis was op 1 mei 1825 geheel ontruimd.

De oorspronkelijke huisvesting van de kinderen alsmede van het College van Regenten over de Stadsbestedelingen voldeed niet en uitbreiding was noodzakelijk geworden omdat - vooral door toedoen van directeur Beudeker - ernaar gestreefd werd de kinderen een tehuis te geven in hun eigen stad. Panden werden gesloopt en architect G.B. Salm (1832-1897) ontwierp een nieuw gebouw, bestaande uit een souterrain, drie verdiepingen en een zolder. De eerste steenlegging vond plaats op 21 september 1864. In de loop der tijd is een aantal aanpassingen aan het gebouw verricht.

Tot aan de tweede wereldoorlog hebben zich in de gebouwen van het Stadsbestedelingenhuis geen bijzondere ontwikkelingen voorgedaan. In 1940 werd het gebouw geconfisqueerd door de bezettende macht. De kinderen werden overgebracht naar het Burgerweeshuis. Na de oorlog hebben de gebouwen leeggestaan tot eind 1950. Op 14 december 1950 passeerde de koopakte, waarbij het Rijk voor fl. 254.000,-- eigenaar werd van de panden ten behoeve van de uitbreiding van het Paleis van Justitie.

De situering van zowel de hoofdentree van het gebouw, als de gangen, hallen en trappenhuizen heeft een opmerkelijke ontwikkeling doorgemaakt. In verschillende stadia werden entree's, gangen en trappenhuizen verplaatst, toegevoegd of verwijderd. De periode voorafgaand aan de grote verbouwing van 1892-1894 onder leiding van W.C. Metzelaar wordt in dit hoofdstuk buiten beschouwing gelaten. De huidige toestand van gangen en trappenhuizen wijkt nauwelijks af van het ontwerp van Metzelaar. De materiaalkeuze, die Metzelaar toepaste bij de afwerking van de gangen, hallen en trappenhuizen, heeft tot in deze tijd het beeld nadrukkelijk bepaald. Metzelaar verving de bestaande gemetselde zuilen door hoge rood granieten zuilen, als monoliet uitgevoerd. De kapitelen zijn van zandsteen. De wanden werden voorzien van een betegelde lambrisering met een houten deklijst. De vloeren van de hallen zijn van terrazzowerk, telkens in een vak geformeerd in verschillende kleuren. De trappenhuizen hebben veel elementen in zich, die men ook in andere door Metzelaar ontworpen gebouwen aantreft. Hij paste rood granieten ongeprofileerde traptreden toe en zware leuningen met gebeeldhouwde balusters en trappalen toe.

De trap heeft dertien plus tien treden. Langs de buitenwanden loopt in de schuinte van de trap en langs het bordes een hardstenen plint, aan de bovenzijde voorzien van een kraal-profiel. Boven deze plint is een tegelwerk aangebracht. De tegels zijn identiek aan de tegels van de lambriseringen in de gangen. Per trede is er een zandstenen gebeeldhouwde baluster. Op de balustrade van de verdieping zijn de balusters op een hardstenen band geplaatst. Het zware, geprofileerde leuningprofiel en de trappalen, met een gebeeldhouwde bekroning met bladmotief, zijn eveneens uit zandsteenachtig materiaal gemaakt. Langs de buitenzijde van de trappen is een hardhouten leuning met gebeeldhouwde uiteinden aangebracht.

Eertijds, in 1838, bepaalde het oorspronkelijke Reglement 1, KB 14 september 1838, S. 36 etc., dat aan de griffier is opgedragen de bewaring van de verzamelingen van wetten en besluiten, alsmede de boekwerken ten gebruike van het "kollegie". Bij de grote wijziging van dit Reglement in 1956 is die "bewaring" verruimd tot "zorg voor de boekerij", in overleg met de president van het college. Tussen 1836 en 1907 was er nog geen sprake van een verenigde bibliotheek ten behoeve van de rechterlijke macht. Eerst in laatstgenoemd jaar worden voorbereidingen getroffen tot samenvoeging van de bibliotheken van Rechtbank en Gerechtshof, op instigatie van de toenmalige minister van Justitie, mr. E.E. van Raalte.

Oorspronkelijk gingen de gedachten van de bewindsman uit naar het opheffen van de bibliotheek van de Rechtbank met het recht van dit college om onbelemmerd gebruik te mogen maken van de bibliotheek van het Gerechtshof. De bewaring van de boekerij zou dan berusten bij de griffier van het Hof. De aldus opgezette reorganisatie stuitte echter op bezwaren en wel op de navolgende gronden: Beide colleges willen de aangelegde boekverzamelingen behouden zien. Voorts had de Rechtbank haar vrees geuit dat zij geheel afhankelijk zou worden van het aankoopbeleid van het Hof, ingeval slechts de bibliotheek van laatstgenoemd college zou worden gehandhaafd.

Na een vrij uitgebreide briefwisseling tussen de minister, het Hof en de Rechtbank besluit de minister - in een brief van 9 december 1907 - dat er een bibliotheek zal bestaan ten nutte van beide colleges, en wel op de voet van gelijkheid van raadpleging door leden van die colleges. Deze beslissing hield onder meer in dat beide griffiers betrokken zouden moeten blijven in verband met de hun wettelijk opgelegde bewaringsplicht. Evenzeer achtten beide griffiers het verstandig en wenselijk dat, gelet op de importantie van de aldus te creëren gecombineerde bibliotheek, het beheer daarvan mede zou worden toevertrouwd aan leden van beide colleges. Aldus werd de suggestie gedaan tot het creëren van een commissie, waarin de beide griffiers (als leden), alsook één dan wel twee leden uit ieder college zitting zouden hebben. Als geboortejaar van de "vereenigde bibliotheken van het Gerechtshof en de Arrondissementsrechtbank" mag men aanmerken het jaar 1907 waarin op 23 december de installatie van de gecombineerde bibliotheekcommissie heeft plaatsgevonden. In de loop der jaren is er veel discussie geweest over taken, bevoegdheden en samenstelling van de met het beheer belaste bibliotheekcommissie. Eerst in 1974 - als een nieuw reglement is aangenomen - neemt een afvaardiging van beide parketten in de commissie zitting.

Bij elk bouwstadium in de lange en bewogen geschiedenis van het Paleis van Justitie zijn er elementen aan te wijzen, die voor dat betreffende tijdstip gelden als kenmerkend. Voor een deel zijn deze elementen verhuld. De structuur van het oude Aalmoezeniersweeshuis is slechts na grondige ontleding van het gebouw te herkennen. Er is veel toegevoegd, maar er is ook veel in gewijzigd. De periode De Greef komt nu nog het duidelijkst tot uiting in de imposante voorgevel. Voor het overige werden in 1892 nagenoeg alle belangrijke onderdelen van de toenmalige uitmonstering door eigentijds vormgegeven elementen vervangen.

Toch kan niet gesteld worden dat Metzelaar zich niets gelegen heeft laten liggen aan de voorgaande periode. Zeer waarschijnlijk heeft hij enkele elementen, zoals deuren, hergebruikt. In ieder geval heeft hij zich tot op zekere hoogte door de vormentaal en materiaaltoepassing van De Greef laten leiden. Dat gaat vooral op voor de detaillering van de plafonds en de deurpartijen van de kamers. Daarnaast bracht hij zelf een aantal nieuwe elementen in zijn ontwerp, waardoor zijn werk toch als een duidelijke periode is te herkennen. De toepassing van de dubbele pilasters en plafondbalken, ruit- en cirkelmotieven in de plafonds, betegelde lambriseringen, vloeren in terrazzowerk en het gebruik van zandsteen of kalksteen en rood graniet in de trappenhuizen verleent zijn werk iets duidelijks en herkenbaars. Lambriseringen van tegelwerk. In de gangen en hallen van de begane grond en de eerste verdieping heeft Metzelaar betegelde lambriseringen aangebracht. Hij maakte hierbij onderscheid tussen de afdelingen van het Hof (begane grond en eerste verdieping voorzijde) en van de Rechtbank (eerste verdieping achterzijde). Bij de terrazzovloeren zijn de plinten van de lambriseringen van hardsteen. Op de verdiepingen zijn houten geprofileerde plinten toegepast. De deklijst is van hout en eveneens voorzien van een profilering. De trappen op de begane grond. Bij de grote trappenhuizen heeft Metzelaar een detaillering en materiaalgebruik toegepast, die men in andere gebouwen van zijn hand eveneens kan aantreffen. Dat geldt vooral voor het gebruik van rood graniet voor de bloktreden der trappen. Ook de trappalen, in hout of natuursteen vormgegeven, zijn regelmatig toegepast. De loop van de trappen wordt veelal begeleid door lambriseringen van tegelwerk.

Het Parool van 1 november 1997 schrijft: "Justitie verhuist mogelijk van de Parnassusweg naar de IJ-oevers. Het huidige gerechtsgebouw voldoet niet, stelt Justitie. Vooral de beveiliging van zware criminelen levert problemen op, is gebleken bij grote zaken als die tegen Johan V. (de Hakkelaar)." (......) "Ook het Gerechtshof aan de Prinsengracht, dat eveneens moeilijk is te beveiligen, zou in de nieuwe behuizing moeten worden opgenomen." Is dit de zoveelste aanval op het paleis? Het heeft er alle schijn van.

De Rijksgebouwendienst - de eigenaar van de gerechtsgebouwen - is voorstander van nieuwbouw. Natuurlijk, het gebouwencomplex aan de Parnassusweg zal vanwege de gunstige ligging veel geld opleveren. Bovendien voldoet het gebouw niet aan de hedendaagse eisen. En dat het paleis aan de Prinsengracht bij lange na niet voldoet aan die eisen is welhaast vanzelfsprekend.

Toch hoeft dat niet zonder meer en automatisch te leiden tot een verhuizing. Aan het einde van de tachtiger jaren deed zich een zelfde soort verschijnsel voor. De Rechtbank en het Parket van de Officier van Justitie kozen voor nieuwbouw aan de Parnassusweg. Het Gerechtshof en het Parket van de Procureur-generaal besloten in overleg met het ministerie van Justitie en de Rijksgebouwendienst aan de Prinsengracht te blijven. Om ook in de toekomst in het paleis te kunnen blijven werd door architect Loerakker een renovatieplan opgesteld. Nadien veranderden Justitie en de Rijksgebouwendienst van opvatting. Inmiddels overwoog men om nabij het gerechtsgebouw aan de Parnassusweg een nieuw gebouw voor Gerechtshof, Ressortsparket en Tariefcommissie te plaatsen. Het dreigende vertrek uit het paleis was voor een aantal leden van het Gerechtshof reden om in actie te komen. Actie tot behoud van het Paleis van Justitie als gerechtsgebouw. Daartoe gemandateerd door de hofvergadering zocht de actiegroep "De Biotoop" onder leiding van de vice-president mr. Piet Witteman de publiciteit. Radio, televisie en schrijvende pers besteedden veel aandacht aan de actie. Het Gerechtshof gaf een brochure uit. De titel van die brochure luidt: "Raakt Amsterdam door 'n historische blunder een paleis kwijt?" De argumenten die toendertijd pleitten voor het behoud van het gebouw als vestigingsplaats van Gerechtshof en Ressortsparket kunnen ook thans weer van toepassing worden verklaard. Die argumenten waren:

• Na renovatie zal het gebouw volledig voldoen aan de eisen die ten aanzien van bruikbaarheid gesteld worden.
  Renovatie geeft blijk van zorg voor de cultuur, van cultuurbehoud.
• Het Hof is een afzonderlijk rechtscollege, met een eigen stijl en hoort gevestigd te zijn in het centrum van de hoofdplaats van het ressort, bij voorkeur in een eigen gebouw. Het Gerechtshof heeft dan ook altijd gekozen voor blijvende huisvesting aan de Prinsengracht.
• Het gebouw is bekend bij de bevolking, ligt in het hart van de stad, temidden van de samenleving. Bovendien goed bereikbaar, met een parkeergarage op loopafstand.
• Nieuwbouw zal niet goedkoper zijn dan renovatie, ook niet als de aan- en verkoopkosten in de berekening worden betrokken.

Het zeer korte slotpleidooi uit de brochure luidt: "Het Gerechtshof heeft jaren geleden al gekozen voor de Prinsengracht. Het ministerie van Justitie eveneens. De plannen liggen klaar. Het geld was gereserveerd. Ondanks alles, dreigt er gekozen te worden voor nieuwbouw. Een keuze die volgens de leden van het Amsterdamse Gerechtshof geen recht doet aan alle beloftes, toezeggingen en plannen die reeds gemaakt zijn. Vandaar dit pleidooi. Het Gerechtshof aan de Prinsengracht moet blijven, wat het nu is. Een gebouw voor recht en gerechtigheid."

Sindsdien zijn er zeven jaren verstreken. Het Paleis van Justitie voldoet geenszins aan de eisen van deze tijd. De vele aanpassingen ten spijt. Dat die omstandigheid het allesbeslissende argument is om het Paleis van Justitie niet langer als gerechtsgebouw te handhaven, is een conclusie die de samenstellers van dit opstel niet zonder meer onderschrijven.