De Afdeling bestuursrechtspraak is de hoogste algemene bestuursrechter van het land. Zij spreekt recht over besluiten van de overheid (gemeente, provincie en Rijk) waartegen burgers of bedrijven beroep hebben ingesteld. Het komt ook voor dat overheden onderling een geschil hebben.

Bekende voorbeelden zijn geschillen over bestemmingsplannen, omgevingsvergunningen voor bouwen, slopen of kappen, handhaving, subsidies en beslissingen op basis van de Wet openbaarheid van bestuur. Daarnaast behandelt de Afdeling een groot aantal zaken op het gebied van vreemdelingenrecht.

Voorbeelden van aansprekende zaken die bij de Raad van State behandeld worden, zijn beroepen tegen projecten zoals de verbreding van rijkswegen, grootschalige windparken en gasopslag in de bodem.

De Afdeling bestuursrechtspraak is zowel rechter in eerste en enige aanleg als rechter in hoger beroep. Zij is eerste en enige rechter in de Ruimtelijke-ordeningskamer en bijvoorbeeld in geschillen op grond van de Wet milieubeheer en de Wet Bodembescherming. Zij behandelt het hoger beroep tegen uitspraken van de sectoren bestuursrecht van de rechtbanken in onder meer vreemdelingenzaken, bouwzaken en geschillen met betrekking tot de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht en de Wet openbaarheid van bestuur.

De Raad van State is niet de enige hoogste rechtsprekende instantie in Nederland. Voor socialezekerheids- en ambtenarenzaken is dat de Centrale Raad van Beroep. In sociaal-economische zaken fungeert het College van Beroep voor het bedrijfsleven als hoogste instantie. De Hoge Raad der Nederlanden is de hoogste instantie voor strafrecht, civiel recht en belastingrecht. De Raad van State maakt geen deel uit van de rechterlijke organisatie. De Raad van State heeft een eigen website (raadvanstate.nl).

De Koning is voorzitter van de Raad van State. Koningin Máxima heeft zitting in de Raad. De dagelijkse leiding van de Raad van State is in handen van de vicepresident, mr. J.P.H. Donner. De organisatie van de Raad van State bestaat verder uit meer dan 680 medewerkers, onder wie ruim 300 juristen.

De Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State is onderverdeeld in drie juridische Kamers.

Bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State kan iemand terechtkomen die recht zoekt in een bestuursrechtelijke aangelegenheid. Het geschil gaat dan over een beslissing van een bestuursorgaan of over de uitspraak van een rechtbank over zo'n beslissing. Het bestuursorgaan of de rechtbank vermeldt onder het besluit respectievelijk de uitspraak dat (hoger) beroep openstaat bij de Afdeling bestuursrechtspraak. De Afdeling beoordeelt dan of de overheid bij het nemen van een besluit volgens de wet en het geldende recht heeft gehandeld. Een besluit moet onder meer goed gemotiveerd zijn en duidelijk en ondubbelzinnig.

Gaat het om een hoger beroep tegen een uitspraak van de rechtbank, dan kan de Afdeling die uitspraak bevestigen of vernietigen.

De Afdeling bestuursrechtspraak behandelt veel bestuursrechtelijke geschillen op een openbare rechtszitting. Tijdens een zitting stellen de staatsraden (de rechters) vragen aan partijen en kunnen partijen hun standpunten verduidelijken. Het stellen van vragen door de Afdeling bestuursrechtspraak staat op de zitting centraal. Partijen die daar prijs op stellen, hebben de mogelijkheid om aan het begin van de zitting een korte uiteenzetting te geven van hoogstens vijf minuten. Er zijn meervoudige zittingen (met drie staatsraden) en enkelvoudige zittingen (met één staatsraad). Enkelvoudige zittingen duren gemiddeld een half uur en meervoudige zittingen duren gemiddeld drie kwartier. Heel grote zaken met veel partijen nemen meer tijd in beslag en kunnen soms meerdere dagen duren, omdat tientallen beroepen dan gecombineerd worden behandeld.

De Afdeling streeft er naar een beroepschrift binnen een jaar en een hogerberoepschrift binnen veertig weken na ontvangst af te doen met een uitspraak. Het is niet verplicht om een advocaat mee te brengen. In de meeste zaken voeren de partijen zelf het woord. Namens de bestuursorganen voeren veelal ambtenaren het woord.

De zittingen, waarop gemiddeld vier tot zes zaken openbaar worden behandeld, vinden elke werkdag van de week plaats. De zittingen beginnen meestal om 10.00 uur en duren tot ongeveer 14.30 uur.

De zittingen vinden alle plaats in het gebouw aan Kneuterdijk 22 in Den Haag. De uitspraak wordt automatisch aan de procederende partijen toegezonden. Het merendeel van de uitspraken van de Afdeling bestuursrechtspraak wordt direct na openbaarmaking met volledige tekst op de website van de Raad van State gepubliceerd.

Soms vragen partijen om een voorlopige voorziening bij de voorzitter van de Afdeling bestuursrechtspraak. Zo'n voorlopige voorziening is te vergelijken met het kort geding bij de burgerlijke rechter. Zulke verzoeken leiden tot een voorlopige uitspraak. Deze uitspraak vervalt in het algemeen wanneer later definitief uitspraak wordt gedaan. Een voorlopige voorziening geeft de rechter de mogelijkheid om een speciale maatregel te treffen. Zo kan de rechter op korte termijn onherstelbare gevolgen van een overheidsbesluit voorkomen. Een voorlopige voorziening wordt ook wel schorsing of administratief kort geding genoemd.

Sinds de inwerkingtreding van de Vreemdelingenwet 2000 spreekt de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State ook in hoogste instantie recht in vreemdelingenzaken. De vreemdeling zelf, zijn wettelijk vertegenwoordiger, zijn bijzondere gemachtigde of een advocaat kan beroep instellen bij de Raad van State. Een afschrift van de uitspraak waartegen hoger beroep wordt ingesteld moet dan worden overgelegd.

Niet alle vreemdelingenzaken zullen op een zitting worden behandeld. Als zaken wel op zitting worden behandeld, gebeurt dat in het gebouw aan Kneuterdijk 22 in Den Haag. In sommige gevallen kunnen zittingen in vreemdelingenzaken ook op een andere locatie worden gehouden, namelijk het Paleis van Justitie in Den Haag. Alle zittingen zijn openbaar.

De wettelijke termijn voor de afdoening van hogerberoepschriften in vreemdelingenzaken is maximaal 23 weken. Afhankelijk van het soort zaak kan de termijn waarbinnen uitspraak wordt gedaan echter aanzienlijk korter zijn. Een uitspraak op een verzoek om voorlopige voorziening wordt in beginsel binnen vijf weken gedaan. Indien dit noodzakelijk is, kan een uitspraak op een verzoek om voorlopige voorziening echter binnen enkele uren worden gedaan.