De prijs is een initiatief van Joke Meillo, moeder van een zeer betrokken officier van justitie die in 2008 verongelukte toen ze samen op reis waren. De prijs gaat het ene jaar naar een vernieuwend project van de Rechtspraak en het Openbaar Ministerie en het andere naar een journalistieke productie over de rechterlijke macht. De prijs werd gisteren voor de 4e keer uitgereikt. 

Dit jaar waren 3 nieuwe werkwijzen genomineerd, bedoeld om het recht beter te laten aansluiten bij behoeften van de samenleving. Bij de Amsterdamse rechtbank kunnen handels-, kanton- en familierechters sinds kort kiezen voor een korte procedure waarbij de rechter zich meer richt op het achterliggende conflict. De partijen moeten zelf actief op zoek naar een oplossing, de rechter denkt mee en stuurt aan. Bij de rechtbanken in Rotterdam en Groningen hebben familierechters een sterke regierol gekregen in scheidingszaken. Ouders die vechten om de kinderen komen steeds bij dezelfde rechter terecht, die coachend probeert ouders er samen uit te laten komen.

De winnende proef met mediation in strafzaken heeft 2 jaar gedraaid, bij 6 rechtbanken. Verdachten en slachtoffers kregen daar de kans om, geholpen door een mediator, met elkaar in gesprek te gaan en samen een oplossing te zoeken. Dat werkt beter dan straffen, is de achterliggende gedachte. Slachtoffers van bijvoorbeeld mishandeling blijven vaak angstig, en ook gefrustreerd omdat ze zich niet gehoord voelen in het strafproces. Die problemen kunnen worden opgelost door de betrokkenen zelf afspraken te laten maken over bijvoorbeeld herstel van de schade. Komen zij tot een overeenkomst, dan wordt daar rekening mee gehouden bij de verdere vervolging en bestraffing.

Ruim 75 procent van de mediations was een succes. Namens de jury zei Leo de Wit (voorzitter Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming en voormalig hoofdofficier van justitie) dat het nu echt tijd wordt om van mediation een normaal instrument binnen het strafrecht te maken. Hij vindt dat een overeenkomst tussen dader en slachtoffer voldoende moet zijn om de zaak af te doen. 'Daarna toch nog een strafproces voeren, daar moet je buitengewoon terughoudend mee zijn. Vooruit OM, niet te benauwd. Durf buiten de gebaande paden naar oplossingen te zoeken!’

De prijsuitreiking volgde op de jaarlijkse Mellolezing, die eigenlijk uit 3 voordrachten bestaat. Het thema was dit jaar Het Grote Gelijk, verwijzend naar de vrijheid van meningsuiting waar gretig gebruik van wordt gemaakt. ‘Die vrijheid staat bij ons zo hoog in het vaandel, dat er irritaties ontstaan en mensen zeggen: mag het een onsje minder?’, zei journalist Rob Wijnberg. ‘Ik ben niet van die school. Als je grenzen stelt, verliest de vrijheid zijn waarde.’ Hij brak een lans voor onbeperkte vrijheid van meningsuiting, ook met het oog op de veranderlijke moraal. Zo mag de pedofielenpartij wat hem betreft zeggen dat seks met kinderen goed is, hoe fout hij dat ook vind. ‘Want als zo’n grens 100 jaar geleden was gesteld, hadden we nooit emancipatie van vrouwen gehad.’

Rechters moeten veel meer gebruik maken van hun vrijheid van meningsuiting, zei Wijnberg. Hij nodigde de magistraten dan ook uit om in te loggen op De Correspondent en mee te debatteren. ‘Rechters willen gezien worden als objectief en neutraal, net als journalisten. Maar mensen zijn altijd subjectief, hun emoties en achtergrond spelen een rol bij hun oordeel. Wees daar eerlijk over, vertel hoe je tot je oordeel bent gekomen, treed naar buiten met uitleg over de werking van het recht, de dilemma’s, de missers van de rechtspraak. Als je laat zien wie je bent, weten mensen in wie ze hun vertrouwen stellen.’ Dat maakt rechters juist minder kwetsbaar, denkt Wijnberg. ‘Het is veel makkelijker om tegen een instituut te schelden dan tegen een persoon.’

Schrijver en debat-expert Lars Duursma belichtte een andere kant van de grenzeloze vrijheid van meningsuiting: massale aanvallen op sociale media, die mensen de vernieling in helpen. Aan de hand van voorbeelden schetste hij hoe succesvolle mensen onder druk van woedende menigtes op twitter zijn ontslagen en erger, alleen vanwege een ongelukkig, verkeerd begrepen grapje. En is een goede reputatie vernietigd, dan blijkt het vrijwel onmogelijk dat weer ongedaan te maken. Die ‘meedogenloze heksenjachten’ leiden tot een parallelle rechtspraak, zei Duursma, waarbij mensen worden aangeklaagd, veroordeeld en gestraft zonder dat ze zelfs maar zijn gehoord. ‘Internet heeft iedereen een megafoon gegeven om over de wereld te schreeuwen. We nagelen straffeloos mensen aan de schandpaal, of ze schuldig zijn maakt niet uit. Hoe ver moet deze vorm van eigenrichting doorslaan voordat het OM in actie komt?’

Het gevoel dat je voortdurend in de gaten wordt gehouden, leidt volgens Duursma tot wantrouwen en middelmatigheid: niemand durft meer iets nieuws te doen of op te vallen. ‘Als iedereen alles mag zeggen, durft niemand meer iets te zeggen. Dat ondermijnt de rechtsstaat als geheel.’ De 3e spreker, bijzonder hoogleraar en raadsheer Rinus Otte, pleitte dan ook voor terughoudendheid, bescheidenheid en relativering. ‘Hoe vaker we onze vrijheid van meningsuiting gebruiken, hoe leger de woorden worden.’ Hij verwees naar de huidige onrust binnen de Rechtspraak. ‘Er woedt oorlog om schaarste, om tekort aan geld. Maar er is altijd schaarste geweest en die zal er altijd blijven. De vraag is alleen: hoe gaan we daarmee om? Hoe uiten we ons?’

In plaats van klagen over leiding en bestuur zouden rechters de begrenzingen van hun organisatie moeten aanvaarden, vindt Otte. ‘Er is veel kritiek, maar er wordt heel veel gedaan om rechters te faciliteren. Daar kan je ook dankbaar voor zijn. Bedenk wat je zelf kunt doen om de organisatie beter tot haar recht te laten komen.’