Het belangrijkste adviesorgaan van de regering constateert in het jaarverslag dat recente politieke ontwikkelingen fundamentele zekerheden raken (zoals vrede, veiligheid en stabiliteit) die na de Tweede Wereldoorlog zijn opgebouwd. De Brexit, de verkiezing van Donald Trump tot president van de Verenigde Staten, de maatregelen die de Turkse overheid nam na een poging tot staatsgreep, het inperken van de rechterlijke onafhankelijkheid in Hongarije en Polen – de Raad van State constateert aan de hand van deze gebeurtenissen ‘breuklijnen’ in de naoorlogse fundamenten.

Ook in Nederland is er onvrede met de bestaande politieke en institutionele ordening, zegt de Raad van State, verwijzend naar onder meer de uitslag van het Oekraïne-referendum. De Raad vraagt zich af of er sprake is van een fundamentele verschuiving in overtuigingen, politieke uitgangspunten en collectieve zekerheden: de ‘schokken’ die in 2016 zijn gevoeld, zouden ‘aardschokken’ kunnen worden.

Een van de geconstateerde breuklijnen is die tussen democratie en rechtsstaat. Die worden tot dusver in Nederland geacht onverbrekelijk met elkaar te zijn verbonden, maar ontwikkelingen laten zien dat ze in de praktijk niet samen hoeven te gaan. ‘Er is vaak weinig begrip wanneer maatregelen die “iedereen wenst” op juridische bezwaren stuiten’, aldus de Raad van State. Het adviesorgaan waarschuwt hiervoor. Want als voorbij wordt gegaan aan juridische bezwaren van bijvoorbeeld schending van mensenrechten, ‘wijken rechtsverhoudingen voor krachtsverhoudingen’. 

De Raad van State vreest voor een aantasting van de naoorlogse ordening die verder gaat dan alleen gevolgen voor welvaart en materiële verworvenheden. Nederland zal zich hieraan niet op eigen kracht kunnen onttrekken. Daarom pleit de Raad van State onder meer voor meer Europese samenwerking. Op nationaal niveau zou een zekere ‘juridische herbewapening’ van de instituties moeten plaatsvinden. Dit ‘om weerstand te kunnen bieden tegen de politieke verlokking van legitimatie door resultaten en niet door het eerbiedigen en naleven van de democratische rechtstatelijke ordening’.

De Raad van State is behalve het belangrijkste adviesorgaan van de regering ook in sommige rechtsgebieden de hoogste bestuursrechter.