Een portier, een tassenscan met poortje, een intercom naast een stalen deur die zonder afspraak niet wordt geopend. Wie rechter-commissaris Vincent Mul in Rotterdam (Vincent Mul is inmiddels werkzaam bij het gerechtshof Amsterdam, red.) bezoekt, moet veiligheidsmaatregelen voor lief nemen, want in de gang naar zijn werkkamer lopen dagelijks verdachten van zware misdrijven rond. “Onder politiebegeleiding, maar toch; we willen voorkomen dat zij ontsnappen of hulp van buitenaf krijgen”, zegt Mul, teamleider van de rc’s bij de Rotterdamse rechtbank.

Voordat rechters op de zitting onderzoeken of de schuld van de verdachte bewezen is en hoe hij tot zijn daad is gekomen, heeft de rechter-commissaris al veel werk verricht. Want ook tijdens het opsporingsonderzoek van politie en justitie is soms het oordeel van een rechter nodig. Bijvoorbeeld over verlenging van het voorarrest, het afluisteren van telefoons, het plaatsen van verborgen microfoons of andere ingrijpende maatregelen. De rechter-commissaris controleert of de verdenking daar ernstig genoeg voor is. “Voor opsporingsmiddelen die inbreuk maken op iemands grondrechten, is altijd toestemming van de rechter-commissaris nodig”, zegt Mul.

Bij huiszoekingen – zo’n vijftien per week in Rotterdam – gaat de rc zelfs mee. “Dat is zo’n vergaande schending van de privacy”, zegt Mul. “Wij houden toezicht op een ordelijk verloop: niet te veel mensen naar binnen, niet onnodig lang blijven en het graven in kasten en laden beperken tot wat noodzakelijk is." Als iemand verdacht wordt van drugshandel, mag de politie best ruim zoeken. Maar je mag bijvoorbeeld niet met een gevonden seksspeeltje uit het raam gaan hangen om die aan je collega’s te laten zien.”

Mul heeft de leiding over veertien rc’s. Dat zijn strafrechters die een paar jaar achter de schermen werken en zich bezighouden met het vooronderzoek. “Het horen van getuigen is een belangrijk onderdeel van ons werk”, zegt Mul. “Dit jaar zijn het er naar schatting zesduizend. Sommige getuigen verblijven in het buitenland, liggen in het ziekenhuis of worden bedreigd en daarom beschermd. Dan gaan wij naar hun toe, met de advocaat van de verdachte, de officier van justitie en eventueel een tolk. Zo’n hele delegatie op reis sturen kost handenvol geld, dus als het kan horen we getuigen in het buitenland tegenwoordig via een videoverbinding. Die gebruiken we ook als we een beschermde getuige horen, van wie het adres geheim moet blijven. De advocaat van de verdachte kan dan vanuit de rechtbank meepraten. Maar de meeste getuigen krijgen gewoon een dagvaarding, zij komen hier om gehoord te worden. Dan hoeven de zittingsrechters dat niet meer te doen, zij lezen in het dossier wat er allemaal is gezegd. Dat levert enorme tijdwinst op. Daardoor kunnen wij met veel minder rechters toe dan andere landen.”

Het Rotterdamse kabinet RC is gehuisvest in een U-vormige gang. Aan de buitenring liggen de werkkamers van de rc’s, aan de binnenring die van de parketpolitie, rondom tientallen cellen waarin gedetineerden wachten om gehoord te worden. Mul laat een kamer zien waar verdachten worden voorgeleid als de officier van justitie om voorlopige hechtenis heeft verzocht. Dat gebeurt zo’n drieduizend keer per jaar in Rotterdam. “Zo’n verzoek komt binnen via de mail. Wij hebben drie kwartier om ons in het onderzoek te verdiepen, met de verdachte te praten en een beslissing te nemen.”

De stoel voor de verdachte in de voorgeleidingskamer is vanwege de hygiëne met kunststof bekleed, zijn tafel is vastgeschroefd zodat hij daar niet mee kan gooien en onder de tafel van de rc zit een noodknop. “Als je daarop drukt, staat er binnen no-time zes man politie binnen. De knop wordt elke maand wel een keer gebruikt. Je hebt soms met woestelingen te maken. Vooral als verdachten psychotisch zijn, kunnen ze enorm agressief worden. Maar de meesten gedragen zich gewoon vriendelijk. Als je bedenkt waar zij van verdacht worden, staat je verstand daar soms van stil. Kinderen die elkaar helemaal in elkaar slaan bijvoorbeeld, hoe bestaat het?'"

De dynamiek van het opsporingsonderzoek maakt dit werk aantrekkelijk, zegt Mul. “Je zit vaak bovenop het nieuws, dendert voor dag en dauw een woning binnen met de politie, zonder te weten wat je daar zult aantreffen. Er kan iemand in bed liggen met een vuurwapen onder zijn kussen. Je kunt met een huis vol schreeuwende kinderen zitten omdat hun vader net geboeid en geblinddoekt is afgevoerd. Soms tref je een geweldig smeerboel aan. Huizen vol uitwerpselen of dode dieren, met het bijbehorende ongedierte. Dan haal ik mijn witte overall en kaplaarzen uit de kofferbak, smeer een klodder Vicks onder mijn neus en ga naar binnen. Het is belangrijk om de situatie zelf te zien, ik ga ook altijd even kijken op de plaats delict, want ik wil weten waar ik over praat. Maar zulke taferelen vergeet je niet meer.”

Als rc leer je snel schakelen, zegt Mul. “Het ene moment kalmeer ik tijdens een huiszoeking bezorgde buren, het andere moment andere moment neem ik een beslissing over de opsporing. We kunnen situaties en dossiers heel snel doorgronden.” Dat komt goed van pas als de rc’s na een paar jaar worden afgelost door collega’s en weer zittingen gaan doen. “Je mag dit werk niet te lang doen, want je raakt een beetje gedeformeerd”, zegt Mul. “Als ik met mijn vrouw door de stad wandel, kan ik precies vertellen welke duistere praktijken zich afspelen in de verschillende straten. Dat is handig voor een politieman, niet voor een rechter.”