Met ons jaarverslag nemen wij u mee in het werk dat bijna 2.700 rechters en ruim 10.000 Rechtspraakmedewerkers dagelijks verzetten. Werk dat kan rekenen op een groot en breed gedeeld vertrouwen binnen onze samenleving. Dat is een enorm compliment en wij doen er alles aan om recht te doen aan dat vertrouwen. Wij zijn er trots op dat wij rechtzoekenden, bedrijven en andere organisaties elke dag professionele, deskundige en effectieve rechtspraak mogen bieden.
U vindt in het jaarverslag natuurlijk veel informatie over onze primaire taak: het behandelen van rechtszaken. Maar u leest ook hoe wij de juridische wereld, waarin wij ons werk doen, steeds beter laten aansluiten op het leven van mensen. Op de echte wereld, zogezegd, waardoor de uitspraak van de rechter zo betekenisvol mogelijk is voor degenen die hij raakt, en daarmee uiteindelijk voor de gehele samenleving. Dit doen wij onder meer door dichter bij mensen te gaan staan. Bijvoorbeeld door begrijpelijke taal te gebruiken voor onze (online) dienstverlening en aan mensen gericht te vragen wat ze op dit gebied verwachten van de Rechtspraak.
Daarnaast vindt u in dit jaarverslag ook veel voorbeelden van letterlijk dicht bij de samenleving staan. Denk aan onze schuldenfunctionarissen, die mensen na de uitspraak van de rechter helpen om de juiste gemeentelijke hulp te vinden. Of aan wijkrechtspraak die wij – samen met andere organisaties zoals Openbaar Ministerie, reclassering, advocatuur, wooncorporaties en hulpverlening – in steeds meer steden mogelijk maken. Hiermee wordt een oplossing geboden voor uiteenlopende en meervoudige problemen van mensen. Tegelijkertijd draagt het bij aan de verbetering van de veiligheid en leefbaarheid in die wijken, waarmee wijkrechtspraak ook nadrukkelijk een preventieve functie heeft.
Dit soort initiatieven geven een praktische invulling aan het abstracte begrip dat de rechtsstaat voor velen is. Het is zo vanzelfsprekend dat je rechten hebt die worden gerespecteerd, dat op de achtergrond is geraakt hoe bijzonder dit eigenlijk is. En hoe kwetsbaar. Want de sterke rechtsstaat die wij in Nederland mogen koesteren, blijkt soms maar een pennenstreek verwijderd van beschadiging. Mensen die zijn geraakt door de toeslagenaffaire of de afhandeling van de aardgasschade ondervinden dit helaas in te veel gevallen nog dagelijks. Wrang genoeg ervaren zij dat het belang van de rechtsstaat echt concreet wordt als het gemis ervan voelbaar is.
Vaak hebben we onze zorgen geuit als de rechtsstaat in een Europees land onder druk kwam te staan. Maar uit diverse (internationale) rapporten blijkt dat ook de Nederlandse rechtsstaat kwetsbaar is. Dit volgt ook uit de spiegel die rechters zichzelf voorhouden, zoals met het diepgravende reflectierapport dat familie- en jeugdrechters vorig jaar publiceerden. Het zijn stuk voor stuk waardevolle beschouwingen die ons wijzen op blinde vlekken of vastgeroeste werkwijzen. Ze laten ons zien dat wij, net als iedere andere schakel in het rechtssysteem, feilbaar zijn. En dat we het daar met elkaar over moeten hebben.
Ook nu vertellen wij in dit jaarverslag waar wij zien dat het rechtssysteem niet of minder goed functioneert. We zien dat knelpunten ontstaan door wetgeving die in de praktijk anders uitpakt dan beoogd of omdat er onvoldoende capaciteit is om beleid uit te voeren. Problematiek die voor ons ook erg herkenbaar is. Toch blijven wij het benoemen, want we zien dat het effect heeft. Elk jaar nemen de andere staatsmachten onze signalen serieus en worden stappen gezet om knelpunten aan te pakken.
Hoe belangrijk dit is, mag niet worden onderschat. De onrechtvaardige uitkomsten die kunnen volgen op deze knelpunten treffen namelijk vaak als eerste de mensen die toch al in een kwetsbare positie verkeren. We zien bijvoorbeeld dat er onvoldoende goede zorginstellingen en kundige hulpverleners zijn waar kinderen terecht kunnen die begeleiding en bescherming nodig hebben. Er zijn te weinig beveiligde plekken voor intensieve jeugdzorg. Dit betekent dat de rechter wel kan beslissen dat een kind daar het beste geholpen is, maar dat in de praktijk zijn uitspraak niet goed ten uitvoer kan worden gebracht. Dat is in de eerste plaats schadelijk voor de kinderen zelf, maar ook voor de mensen om hen heen. Wat is die rechterlijke uitspraak voor hen nog waard? En misschien past hier ook een abstractere vraag, namelijk: wat is hij dan waard voor de samenleving als geheel?
We zien deze problematiek op meer terreinen. Neem de capaciteitsproblemen bij de Dienst Justitiële Inrichtingen, die onder meer door de rechter opgelegde straffen en vrijheidsbenemende maatregelen uitvoert. Wij spraken eerder onze zorgen uit over de aangekondigde noodmaatregelen om deze problemen het hoofd te bieden omdat hierdoor het risico ontstaat dat de straf zoals die door de rechter is opgelegd, niet ten uitvoer wordt gebracht. Natuurlijk, we begrijpen de directe aanleiding en achtergrond van de plannen. Wij hebben zelf ook dagelijks te maken met personeelstekorten en hoge werkdruk. We weten hoe ingewikkeld het is om dit probleem te verlichten, laat staan op te lossen. Toch moeten we ervoor waken dat praktische problemen van de overheid fundamentele uitgangspunten van de rechtsstaat niet onder druk zetten. De rechter bepaalt de straf en strafmaat en kijkt daarbij naar het beste effect op de dader én de samenleving. En de straf die wordt opgelegd, moet ook op die manier worden uitgevoerd.
Terwijl wij met dit jaarverslag verantwoording afleggen over het vorige jaar, staat ons land aan de vooravond van een nieuwe politieke periode. Hoe ons landsbestuur eruit komt te zien en wat de plannen zijn van dat bestuur, is op het moment van schrijven nog niet bekend. Duidelijk is wel dat mensen gebukt gaan onder maatschappelijke problemen die decennialang onopgelost zijn gebleven omdat oplossingen politiek zeer moeilijk haalbaar zijn, maar ook omdat we collectief te lang voor een dubbeltje op de eerste rang wilden zitten. Het gevolg is dat problemen zich opstapelden en met elkaar vervlochten raakten, in een steeds complexer wordende samenleving.
De opdracht aan een nieuw kabinet, ongeacht de samenstelling, lijkt mij dan ook: investeer in de instituties van de democratische rechtstaat en versterk publieke voorzieningen. Gebeurt dat niet, dan worden de bovenstaande problemen elk jaar groter en draaien we steeds verder vast. Scherpe keuzes zijn onontkoombaar, willen we wezenlijke stappen vooruitzetten. Dat geldt ook voor de Rechtspraak. Wij moeten ons blijven afvragen of de rechterlijke capaciteit en die van ondersteunende collega’s zo goed mogelijk wordt ingezet.
Maar of het nu gaat om rechtspraak of om klimaat, woningbouw, immigratie, bestaanszekerheid of een ander maatschappelijk onderwerp, keuzes moeten altijd worden gemaakt binnen de kaders van de rechtsstaat. En als de rechtsstaat zelf onderwerp van gesprek is in onze samenleving, dan zou ik graag zien dat het gaat over het belang ervan en niet over de reikwijdte. Dat het gaat over hoe we de fundamentele uitgangspunten van onze samenleving nog beter kunnen verankeren, en niet over hoe we de randen kunnen opzoeken omdat dit op korte termijn beter uitkomt.
Henk Naves,
voorzitter Raad voor de rechtspraak
