Het dossieronderzoek wijst uit dat in de onderzochte uitspraken geen enkel kind alleen vanwege financiële problemen uit huis is geplaatst. Rechters zagen schulden wel terug in de meeste dossiers, maar bij de beslissing om kinderen uit huis te plaatsen stonden andere problemen in het gezin op de voorgrond. Het onderzoeksrapport geeft geen antwoord op de vraag of die andere problemen zijn versterkt of zelfs veroorzaakt door de geldzorgen waarin gezinnen buiten hun schuld zijn beland.

Bekend is dat schulden veel stress geven en kunnen leiden tot onder meer huisvestingsproblemen, ontwrichte relaties en psychische problemen, zoals het vorige week verschenen rapport van de commissie Hamer indringend beschrijft. Ontstaat als gevolg daarvan een onveilige situatie thuis, dan kan de kinderrechter zich genoodzaakt zien om een kind uit huis te plaatsen. 'De volgorde waarin problemen zijn ontstaan, kunnen we helaas niet vaststellen op basis van onze dossiers', zegt Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de rechtspraak. 'Dit onderzoek geeft slechts een beperkt beeld. We realiseren ons dat dit teleurstellend kan zijn voor de getroffen ouders en gedupeerde kinderen. Toch vinden we het belangrijk om dit stukje van de puzzel te leggen.'

Nadat de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag in kaart had gebracht welk onrecht zich had afgespeeld bij de terugvordering van vaak grote bedragen door de Belastingdienst, reflecteerden bestuursrechters in 2021 op hun rol. 'Dat leidde tot de conclusie dat zij ouders in rechtszaken over die terugvorderingen niet altijd de rechtsbescherming hebben geboden die nodig was', zegt Naves. Uit het rapport van de commissie Hamer blijkt dat mede daardoor gezinnen dusdanig in de problemen zijn gekomen dat soms kinderen uit huis geplaatst moesten worden. Naves: 'Het onderstreept wederom hoeveel impact de toeslagenaffaire nog steeds heeft en hoe ernstig de gevolgen zijn.'

In 2023 reflecteerden ook familie- en jeugdrechters op hun werkwijze. De reflecties leverden inzichten en aanbevelingen op waarmee de rechters aan de slag zijn gegaan. Alleen de vraag vanuit de samenleving of er in de uitspraken van rechters een direct verband bestond tussen financiële problemen van gezinnen door de terugbetaling van de kinderopvangtoeslag en de uithuisplaatsing van hun kinderen, was nog onbeantwoord. Dit onderzoek, dat vandaag is gepresenteerd, kon pas vorig jaar van start gaan omdat er nieuwe wetgeving moest komen om gegevens van kinderen die gedupeerd waren in beeld te kunnen brengen.

Vier onderzoekers van de Raad voor de rechtspraak analyseerden voor dit onderzoek de rechterlijke uitspraken over 397 kinderen. Daarnaast bekeken ze of de Raad voor de Kinderbescherming en de gecertificeerde instellingen - die gezinnen begeleiden en de kinderrechter een machtiging kunnen vragen om een kind uit huis te plaatsen – hadden vermeld dat binnen het gezin sprake was van financiële problemen. Het onderzoek werd begeleid door een externe wetenschappelijke commissie onder voorzitterschap van hoogleraar jeugdrecht Mariëlle Bruning.

Een interne commissie heeft op basis van het rapport aanbevelingen gedaan om de beslissingen van de kinderrechters inzichtelijker te maken en de rechtsbescherming van ouders en kinderen te verbeteren. De commissie sluit zich aan bij aanbevelingen uit reflectierapporten van de Raad voor de Kinderbescherming en de gecertificeerde instellingen, om structureel aandacht te besteden aan het effect van schulden op gezinnen. Dan kan eerder hulp worden ingeschakeld en krijgt de rechter ook betere informatie over de situatie thuis. Daarnaast kan de rechter zelf een actievere rol vervullen door op zitting gericht met ouders te praten over hun financiële situatie en, als daar aanleiding toe is, te bespreken hoe gemeentelijke hulpverlening kan worden ingeschakeld.

De commissie beveelt verder aan dat kinderrechters alle (spoed-)beslissingen concreet en in heldere taal motiveren, zodat voor iedereen duidelijk is wat de redenen zijn voor de uithuisplaatsing. Ook is het goed om verder te gaan met de invoering van het rapport Recht doen aan kinderen en ouders, dat volgde uit de eerdere reflectie van de kinderrechters. Daar staat onder meer in dat rechters meer tijd moeten krijgen om de feiten te toetsen, hoor en wederhoor te plegen, naar kinderen te luisteren en beslissingen te motiveren.

Zie ook: de pagina Onderzoek naar aanleiding van kinderopvangtoeslagenaffaire