De voorzitter van de Raad denkt dat rechtspraak niet moet worden ingezet als vervanging van het maatschappelijk debat. Naves: ‘Samenleven werkt alleen als we luisteren naar de ander en oog hebben voor elkaars belangen. Als matiging van de eigen opstelling een optie is.’ Hij verwijst daarbij naar een onderzoek van het Verweij Jonkers Instituut (verwey-jonker.nl) waaruit blijkt dat een grote groep mensen bereid is de regels van de democratische rechtsstaat terzijde te schuiven als dat beter uitkomt. ‘Een gedeelde verantwoordelijkheid in een samenleving vraagt van iedereen om grondrechten van anderen te respecteren, ook als zij niet jouw mening verkondigen of jouw belang in de weg zitten.’

Hoewel iedereen een bijdrage moet leveren als het gaat om de rechtsstaat, rust op de ‘sterke schouders’ van instituties als de Rechtspraak volgens Naves wel extra verantwoordelijkheid. Zij moeten het goede voorbeeld tonen, maar ook – door te reflecteren op het eigen handelen – waar mogelijk verbeteren. ‘Rechtspraak moet een rots in de branding zijn’, zegt Naves. ‘De gedachte terug te kunnen vallen op rechters die zonder aanziens des persoon zullen beslissen, geeft mensen houvast en vertrouwen. En dat lijkt mij welkom in tijden als deze.’

Maar de rechter kan deze belangrijke rol alleen vervullen als zijn uitspraken worden gerespecteerd en uitgevoerd. ‘Hoewel bij verreweg het grootste deel van de rechtszaken dit fundamentele uitgangspunt wordt geëerbiedigd, gaat het met name bij rechtszaken tegen de overheid steeds vaker mis,’ stelt Naves. Overheidsinstantie besluiten, vaak gedwongen door bijvoorbeeld een tekort aan personeel, steeds vaker dwangsommen gewoon te betalen in plaats van de onrechtmatige situatie te verhelpen. Dit is bijvoorbeeld te zien bij vreemdelingenzaken, de Wet Open overheid, en de afhandeling van de toeslagenaffaire. ‘Het is de handdoek in de ring van een overheid die dreigt vast te lopen. En het gaat niet alleen om dwangsommen. Het gaat ook over de problemen in de jeugdzorg, waarover rechters al vaak alarm sloegen. Of om de moeizaam lopende hersteloperaties rondom de toeslagenaffaire of de gaswinning in Groningen.’

Naves steekt daarbij nadrukkelijk ook de hand in eigen boezem, want ook de Rechtspraak kampt met problemen. Hij verwijst daarbij onder meer naar het seponeren van strafzaken door gebrek aan zittingscapaciteit. ‘Zoals ons rechtssysteem uitgaat van het uitvoeren van een rechterlijke uitspraak, gaat het er ook vanuit dat iedereen naar de rechter kan stappen en dat een zaak niet wordt geseponeerd door externe omstandigheden.’

Een vastlopende overheid is volgens Naves niet alleen voor direct betrokkenen een bron van onrecht en machteloosheid. Ook het collectieve vertrouwen in de overheid wordt daardoor geschaad. Het vertrouwen in rechters en rechtspraak is in Nederland gelukkig structureel hoog. Naves: ‘Het is aan ons om te zorgen dat dit zo blijft.  Door te proberen waar we kunnen, en waar het gepast is, het verschil te maken bij de complexe problemen van onze tijd.  Door onder soms grote maatschappelijke en politieke druk het hoofd koel te houden. Door fouten toe te geven en door ons uit te spreken. Door rechtspraak te blijven leveren waar Nederland trots op kan zijn.’

• Beluister de nieuwjaarsrede van Henk Naves
• Volledig tekst nieuwjaarsrede