Kinderen van 5 tot 18 jaar moeten verplicht naar school zolang ze geen diploma mbo-2, havo of vwo hebben gehaald. Spijbelen valt onder het strafrecht. ‘Dat is alleen in Nederland zo’, zegt rechter Susanne Tempel. ‘Aan de ene kant een begrijpelijke keuze, want het mag niet. Als er sprake is van recalcitrant pubergedrag of van ouders die buiten de schoolvakanties op reis willen, is het ook logisch dat dit aan de rechter wordt voorgelegd en er een eventuele straf volgt. Maar toen ik die zaken zelf vaker ging doen merkte ik dat er vaak veel meer achter zit, wat niet met straf opgelost wordt.’

Een enkele keer de gymles overslaan, dat lost de school zelf wel op. Maar als dat niet helpt en het verzuim oploopt (tot meer dan 9 uur wegblijven of 12 keer te laat komen), dan wordt de leerplichtambtenaar ingeschakeld. Die voert gesprekken: wat is er aan de hand, hoe gaan we dit verbeteren? Ook de kinderbescherming stelt een onderzoek in. De leerplichtambtenaar kan spijbelaars naar bureau HALT of de officier van justitie sturen. Helpt dat niet of is het probleem te groot, dan komen ze voor bij de kantonrechter. Wie een taakstraf van de officier of de rechter krijgt, heeft een strafblad. ‘Maar het telt niet zo zwaar dat je daardoor geen politieagent meer kunt worden’, zegt rechter Tempel. ‘Spijbelen is een overtreding, geen misdrijf.’

Tempel treft in de rechtszaal forse problemen aan. Kinderen die niet naar school willen omdat ze gepest worden, of die zich helemaal misplaatst voelen op een school voor speciaal onderwijs. ‘Wisselen van school kan soms een oplossing zijn, maar niet als het kind psychische problemen heeft of de situatie thuis heel moeilijk is. Er zijn kinderen die hun ouders niet alleen durven laten of die structureel te laat komen omdat ze eerst voor hun jongere broertjes en zusjes moeten zorgen. Armoede kan ook een oorzaak zijn van spijbelen. Soms is er geen geld voor een fiets of de bus, of voor schoolspullen. Boeken zijn gratis, maar voor een kappers- of koksopleiding heb je best dure spullen nodig.’

Ontdekken wat er aan de hand is, duurt soms wel even. ‘Tieners praten niet graag over problemen thuis, en als ze ook nog een grote mond opzetten, wekken ze de indruk dat ze gewoon geen zin hebben in school. Ik had laatst een meisje dat bij HALT was geweest maar haar opdracht niet had gedaan. Ze werd doorgestuurd naar de officier van justitie, maar kwam niet opdagen. Bij de rechtbank kwam ze veel te laat. Uiteindelijk bleek dat het allemaal niet lukte omdat ze voor broertjes en zusjes moest zorgen.’ De spijbelzittingen zijn heel anders dan gewone strafzaken, vertelt de rechter. ‘Ik schakel vaak hulpverlening in en leg als het kan een voorwaardelijke straf op: als je meewerkt aan bijvoorbeeld therapie hoef je die straf niet uit te voeren. Want wat ik wil bereiken is dat kinderen weer naar school gaan. Dat lukt gelukkig regelmatig.’

Ook scholen, leerplichtambtenaren en officieren van justitie hebben veel aandacht voor achterliggende problemen. Daardoor komen steeds minder kinderen voor de rechter. Dat het er halverwege dit jaar nog maar 60 waren, komt door de omstandigheden. ‘Strafzaken kwamen niet op zitting en leerplichtambtenaren handhaafden niet tijdens de lockdown’, zegt Tempel. ‘Als een kind nooit inlogde, ging de school daar wel achteraan en kwam er eventueel een gesprek met een leerplichtambtenaar. Maar geen strafvervolging. Nu zijn we terug naar normaal. Misschien komen er ook wel nieuwe spijbelzaken op de rol: kinderen die verzuimden omdat ze in quarantaine moesten na een vakantie in oranje gebied. De leerplichtambtenaren lieten in de media weten dat dit geen geldige reden is voor schoolverzuim.’