De European Commission for the Efficiency of Justice, die de prijs toekent, deed 20 jaar geleden al de aanbeveling dat er meer met herstelrecht gedaan zou moeten worden. Uitermark studeerde af op mediation in het strafrecht toen dat in Europa in opkomst was, maar hier nog niet bestond. ‘Inmiddels loopt Nederland voorop. Dat is grotendeels te danken aan de rechtbanken en de mediationbureaus die daar zijn opgezet’, zegt ze. Uitermark werd in 2015 landelijk coördinator en knokte, na een succesvolle proef bij 6 rechtbanken, voor structurele invoering van mediation in strafzaken. Nu kunnen slachtoffers overal in het land met verdachten in gesprek, als de zaak zich daarvoor leent. De Rechtspraak en het Openbaar Ministerie trekken daarin samen op.

Het bijzondere van de Nederlandse aanpak is dat mediation binnen het strafproces plaatsvindt. ‘Als een soort bypass’, zegt Uitermark. ‘De officier van justitie of de rechter kan verdachte en slachtoffer aanbieden om in gesprek te gaan, maar zij laten de zaak niet los. Elke rechtbank en hof heeft een eigen mediationbureau dat alles organiseert. Stemmen de betrokkenen in met het aanbod, dan krijgen ze eerst ieder afzonderlijk een gesprek. Dan blijkt of een confrontatie tussen de 2 partijen een goed idee is.’
Na afloop komt de zaak altijd terug bij de officier of de rechter, ongeacht de uitslag. ‘Dat geeft een veilig gevoel, waardoor veel mensen wel een poging durven te wagen’, zegt Uitermark. ‘Als de mediation slaagt en betrokkenen afspraken hebben gemaakt, kan de officier besluiten de verdachte al dan niet verder te vervolgen. Was de zaak al voor de rechter gebracht, dan houdt die in zijn oordeel rekening met de gemaakte afspraken.’ Uitermark zou het liefst zien dat de rechter in bepaalde gevallen kan zeggen: hiermee is de zaak afgedaan. ‘Maar zo ver zijn we nog niet.’

Het strafrecht kan vergelding, afschrikking en een bepaalde mate van genoegdoening bieden. ‘Maar wat het niet oplevert, is zielenrust voor dader en slachtoffer’, zegt Uitermark. ‘Ik krijg soms een slachtoffer voor me van wie het leven verwoest is, bijvoorbeeld door een ernstig verkeersongeluk, en een doodongelukkige verdachte. Die verdachte mocht destijds geen contact opnemen met het slachtoffer. Inmiddels is er zoveel tijd verstreken dat spijt betuigen geen waarde meer heeft.’ Als mensen samen in gesprek gaan, krijgen ze de regie een beetje terug. ‘Daders kunnen hun verantwoordelijkheid nemen, slachtoffers kunnen op tafel leggen wat het misdrijf met ze heeft gedaan en waar ze behoefte aan hebben. Bijvoorbeeld dat de dader niet meer in het park komt waar een beroving heeft plaatsgevonden. Zo’n confrontatie neemt angst weg, je ziet ineens dat de ander ook een mens is. Het werkt zó helend.’ 

Voor mediation in strafzaken staat nu structureel 1,3 miljoen euro op de begroting. Maar de vraag groeit; het geld is voor dit jaar alweer op. Uitermark: ‘Eind september waren er 1239 zaken aangemeld. Daarvan valt zo’n 40 procent af. Want tijdens de voorgesprekken, die de mediators heel zorgvuldig voeren, kan blijken dat mensen het bij nader inzien toch te spannend vinden of dat het nog te vroeg is voor een confrontatie. Van de mediations die wel starten, is 83 procent een succes.’ 

Eerst werd vooral in lichte strafzaken mediation aangeboden, inmiddels gebeurt dat ook bij zware zeden- en geweldszaken. Uitermark vertelt over een man die veroordeeld was voor poging tot moord op zijn vrouw. In hoger beroep bleek dat zijn gezin grote problemen had. De vrouw had behoefte aan alimentatie en hun zoon, die dreigde te radicaliseren, aan contact met zijn vader. ‘Bij de mediator hebben ze daar afspraken over gemaakt. Daarvoor is in het strafrecht geen plaats. Strafzaken gaan over het verleden, mediation over de toekomst: hoe gaan we nu verder? Daar kunnen mensen alleen zelf over beslissen.’