De inzet van mediators is in andere rechtsgebieden al helemaal ingeburgerd, maar proeven met bemiddeling in het strafrecht kregen geen vervolg. Totdat enkele jaren geleden de rechtbank en het Openbaar Ministerie in Amsterdam een succesvolle pilot hielden. “Als voorzitter van de verkeerskamer hoorde ik veroorzakers van dodelijke ongelukken vaak zeggen dat ze zo graag met de nabestaanden wilden praten”, zegt Anne Martien van der Does, rechter en coördinator van de mediationpilots. “Die nabestaanden riepen gekwetst: ‘Hij heeft niet eens contact opgenomen!’. Niemand bemiddelde daarin. Dan dacht ik: er moet toch meer zijn dan alleen strafrecht.”

De Amsterdamse proef leverde 26 mediations op. “We zijn na afloop van de pilot gewoon doorgegaan en zijn heel tevreden over het resultaat”, zegt Van der Does. “Wie aangifte doet van een misdrijf, geeft de zaak uit handen en kan alleen afwachten. Maar door mediation krijgt het slachtoffer een stem in het strafproces en de verdachte de kans om zijn verantwoordelijkheid te nemen. Als zij samen bespreken welke rol zij in het gebeuren hebben gehad, wat de gevolgen zijn en hoe de schade vergoed kan worden, krijgen ze weer greep op de situatie.”

Van der Does wist op landelijk niveau het OM en het overleg van strafrechters warm te krijgen voor uitbreiding van de pilot naar andere rechtbanken: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Noord-Holland, Oost-Brabant en Zeeland-West-Brabant doen mee aan de nieuwe pilots. “In principe komen alle misdrijven voor mediation in aanmerking”, zegt de rechter. “Daders moeten erkennen wat er gebeurd is en slachtoffers moeten vragen hebben, dat zijn de voornaamste voorwaarden. Het ligt niet voor de hand dat je vlak na de moord op je kind met de dader wilt praten. Maar bij minder ernstige zaken kan het helend werken, zeker als de betrokkenen elkaar in de toekomst weer tegen kunnen komen. Door af te spreken hoe ze voortaan met elkaar omgaan, voorkomen ze dat het opnieuw misgaat.”

Ze vertelt over een vrouw die vogels voerde in de tuin. “Zij poepten de dure auto’s van haar welgestelde buurman helemaal onder. Hij had haar al eens aangesproken, maar zij reageerde niet; ze was bang voor de buurman. Op een dag werd hij zo kwaad dat hij haar een duw gaf. Ze viel en brak haar heup. De man schaamde zich diep en wilde alle schade vergoeden. Na gesprekken met een mediator is de zaak geseponeerd, anders was hij zonder meer veroordeeld voor zware mishandeling. Dan had zij minder schadevergoeding gekregen – daar zijn rechters niet scheutig mee - en hadden ze elkaar nooit meer aangekeken. Nu heeft hij gezorgd dat de voederplaats naar de andere kant van het huis is verplaatst en is zij niet meer bang. Ze zijn goede buren geworden.”

De rechtbanken in Amsterdam en Zeeland-West-Brabant leggen tijdens de pilot het accent op jeugdstrafrecht. “Bij jongeren kan mediation echt voor een omwenteling zorgen”, zegt Van der Does, die de beroving van een oude vrouw door een groepje jongens van 14, 15 jaar aanhaalt. “Die vrouw was enorm bang geworden op straat, dat wou ze die jongens vertellen. En ze wilde ze behoeden voor een criminele loopbaan; haar broer was op het slechte pad gekomen, daar vertelde ze over. De jongens en hun ouders betaalden een scootmobiel voor de vrouw. Ze waren enorm onder de indruk. Dat werkt veel beter dan alleen een douw van de kinderrechter.”

Het ministerie vergoedt 400 mediations, waarvan 100 jeugdzaken. De helft van de mediations wordt al in gang gezet in de ZSM-fase, als de zaak bij de politie en het OM ligt en nog niet bij de rechtbank is aangebracht. “Ook advocaten, rechters, slachtofferhulp, de reclassering en de kinderbescherming kunnen in, overleg met de officier, mediation voorstellen”, zegt Van der Does. “De zaak wordt dan aangemeld bij het mediationbureau van de rechtbank. Slaagt de bemiddeling, dan kan de vervolging worden gestaakt of een lichtere straf worden geëist, dan wel door de rechter opgelegd.”
Als stok achter de deur kan de rechter naleving van de afspraken afdwingen via bijzondere voorwaarden bij een voorwaardelijke straf.  “Maar daders komen zelfgemaakte afspraken beter na dan een opgelegd vonnis”, zet Van der Does. “En schadevergoeding is al voor de zitting betaald.”

De 400 mediations zijn naar verwachting volgende zomer afgerond. Daarna valt een besluit over een eventueel vervolg. De pilots worden nauwlettend gevolgd door het WODC, het wetenschappelijk onderzoekscentrum van Justitie.