Dat bleek tijdens de masterclass ‘De effectiviteit van straffen en maatregelen’, georganiseerd door SSR, het opleidingscentrum van de Rechtspraak. Rechters en officieren van justitie houden hun vakkennis op peil met dergelijke masterclasses. 

Hoewel veel onderzoek is gedaan naar het effect van straffen en maatregelen, is veel meer nog onbekend. Die conclusie trokken verschillende wetenschappers in hun voordrachten over met name de ‘kale’ gevangenisstraf, tbs en de ISD-maatregel voor zogenoemde ‘veelplegers’: mensen die herhaaldelijk voor de rechter staan en veel overlast veroorzaken. Sinds 2004 kan de rechter veelplegers maximaal 2 jaar onderbrengen in een speciale inrichting, waar zij worden begeleid om te stoppen met criminele activiteiten.

Het effect van een straf of maatregel op het verdere gedrag van veroordeelden is moeilijk hard te maken. De beste wetenschappelijke methode is vergelijkbare mensen willekeurig te verdelen over verschillende groepen. Als die vervolgens verschillend worden behandeld, kan na verloop van tijd worden gekeken welk effect dit had. Een rechter kan echter moeilijk voor wetenschappelijke doeleinden iemand tbs geven, als eigenlijk een ISD-maatregel op zijn plaats is.

Het strafrecht moet het daarom doen met recidivecijfers als graadmeter voor de effectiviteit van straffen. Hoe vaak plegen mensen na gevangenisstraf, tbs of ISD opnieuw een misdrijf? Het voorkomen daarvan is een belangrijk strafdoel.

Er zijn veel recidivecijfers, maar het probleem bij de beoordeling daarvan is dat mensen die een gevangenisstraf hebben gehad, niet zomaar te vergelijken zijn met tbs’ers of veelplegers na een ISD-maatregel. Bovendien spelen ook veel andere factoren een rol bij de vraag of iemand al dan niet opnieuw in de fout gaat: intelligentie bijvoorbeeld, maar ook eventuele schulden, persoonlijke omstandigheden en achtergrond.

Duidelijk is wel dat criminelen opsluiten en hen intensief begeleiden resultaten oplevert, hoewel de recidivecijfers ook dan hoog blijven. Duidelijk is ook dat hoe intensiever de begeleiding is, des te duurder. Uiteindelijk is het een politieke keuze hoeveel geld hieraan kan worden besteed.

Economen doen wel onderzoek naar de ‘economische doelmatigheid’ van straffen en maatregelen (hoeveel wordt er geïnvesteerd en wat levert het de maatschappij op?). De resultaten hiervan laten echter nog veel vragen open.

Tijdens de masterclass kwamen ook andere doelen van straffen aan de orde, zoals vergelding, genoegdoening voor het slachtoffer, beveiliging van de maatschappij en het algemene afschrikkingseffect: als mensen zien dat crimineel gedrag wordt bestraft, dan zullen zij zich wel bedenken ook het verkeerde pad op te gaan.

Om het effect van een straf of maatregel ten slotte enigszins te relativeren: voor de misdaadcijfers is de pakkans veel belangrijker dan de hoogte van de straf. Een potentiële crimineel zal eerder van misdrijven afzien als hij inschat dat hij waarschijnlijk gepakt zal worden, dan wanneer er een hoge straf op staat.