Drie Britten die tot levenslang zijn veroordeeld, spanden bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg een zaak aan tegen het Verenigd Koninkrijk. Het Hof oordeelde dinsdag 9 juli dat de manier waarop hun levenslange straf wordt uitgevoerd, in strijd is met het verbod van een onmenselijke of vernederende bestraffing of behandeling. Dit is neergelegd in artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Het Hof vindt dat een levenslange gevangenisstraf alleen verenigbaar is met dat artikel als het nationale recht voorziet in zowel een mogelijkheid tot vrijlating als een mogelijkheid tot ‘review’.
Het Britse recht kende die mogelijkheid tot tien jaar geleden: na een veroordeling tot levenslang stelde de minister van Justitie vast hoeveel jaar de veroordeelde ten minste moest uitzitten, met het oog op vergelding. Vervolgens werd na 25 jaar automatisch beoordeeld of de strafdoelen nog wel aanwezig waren. Sinds die wettelijke regeling in 2003 is geschrapt, hebben tot levenslang veroordeelden geen uitzicht op eventuele vrijlating en dat is volgens het Hof strijdig met artikel 3 EVRM.

Het Hof laat zich nadrukkelijk niet uit over vrijlating. Er kunnen allerlei legitieme redenen zijn om de veroordeelde Britten langer vast te houden, staat in het arrest. Wel geldt in het algemeen dat een levenslange veroordeling gepaard moet gaan met de mogelijkheid van eventuele vrijlating en een mogelijkheid om de straf te herzien. De meeste landen die zijn aangesloten bij het EVRM kennen geen levenslange gevangenisstraf, of combineren die met de garantie van een nieuwe beoordeling na een vastgestelde periode van uiterlijk 25 jaar, aldus het Hof.

De Nederlandse wet kent zo’n gegarandeerde herziening binnen een vastgestelde termijn niet. Levenslang is in principe levenslang. Wie veroordeeld is, kan wel om gratie vragen. De Hoge Raad heeft enkele jaren geleden geoordeeld dat het opleggen van levenslang niet in strijd is met het EVRM, als er maar een mogelijkheid bestaat om die straf eventueel te verkorten. Gratie verlenen is zo’n mogelijkheid, aldus de Hoge Raad. Op dit moment zitten in Nederland overigens 32 mensen een levenslange gevangenisstraf uit.

Een klacht is dat gratieverzoeken in de praktijk vrijwel nooit worden ingewilligd. Als vast komt te staan dat levenslange gevangenisstraf in de praktijk nooit wordt verkort, kan er volgens de Hoge Raad wel strijd zijn met het Europees verdrag. Dat is echter moeilijk vast te stellen. Sommige juristen menen dat alleen een wetswijziging een einde kan maken aan de in Nederland terugkerende discussie over levenslang. Zij zien in dit nieuwe arrest een duidelijke aanwijzing dat ook Nederland een procedure moet krijgen waarmee de noodzaak tot verdere uitvoering van de straf op een vaststaand moment – bijvoorbeeld na 20 jaar – opnieuw wordt beoordeeld.

Daar is geen formele belemmering voor. De wet is niet gewijzigd. De praktijk zal uitwijzen of het arrest van het Europese Hof gevolgen heeft voor de strafoplegging in concrete gevallen.