De pilots met de schuldenfunctionaris komen voort uit het Visiedocument schuldenproblematiek (pdf, 271,2 KB) en rechtspraak uit februari 2019. In dit document wordt zelfkritisch gekeken naar de rol van de rechtspraak rond schuldenproblematiek. De Rechtspraak wilde op zoek naar manieren om mensen met probleemschulden beter te gaan helpen. Eén van de aanbevelingen was: experimenteer met het aanstellen van schuldenfunctionarissen. Deze functionaris fungeert als tussenpersoon tussen de rechtspraak en de gemeentelijke schuldhulpverlening. 

Zo kan de rechter op zitting iemand met vermoedelijke probleemschulden doorverwijzen naar de schuldenfunctionaris. Die voert vervolgens een gesprek om informatie te verzamelen en maakt voor de schuldenaar een afspraak bij de gemeente. De gemeente neemt de aanvraag voor hulp verder over. Een (externe) evaluatie van de pilots in Limburg, Rotterdam en Den Haag is onlangs gepubliceerd. De onderzoekers concluderen onder andere dat 'de rechtbank door inzet van schuldenfunctionarissen bijdraagt aan een waardevolle signalering van mensen met schulden'. Per rechtbank zijn tientallen schuldenaars in twee jaar tijd doorverwezen naar de schuldenfunctionaris. Zonder de coronapandemie waren dat er vermoedelijk meer geweest.

Dat de rechtspraak zich meer inzet voor mensen met probleemschulden, is geen overbodige luxe volgens Herman van Harten. Hij is rechter bij de rechtbank Den Haag en projectleider van de bredere pilot schuldenrechter. 'Zo'n 600.000 huishoudens in Nederland hebben te maken met geldzorgen. Die zorgen kunnen leiden tot andere problemen: stress, gezondheidsklachten. Dat kan weer gevolgen hebben voor werk. Je valt zo van het ene probleem in het andere.' De rechtbank is volgens hem een vindplaats voor mensen met probleemschulden. 'Velen komen uiteindelijk bij de rechtbank omdat ze op een gegeven moment hun energierekening, zorgverzekering of huur niet meer kunnen betalen.'

Een rechter kan ervoor kiezen om een zaak dan af te handelen. Maar dan is het wachten op een nieuwe zaak over een nieuwe schuld, zegt Femke Damsteegt van de rechtbank Rotterdam. 'Zo moest niet lang geleden iemand met een huurschuld voorkomen bij de kantonrechter. De zaak werd afgehandeld door een betalingsregeling te treffen. Amper een maand later kwam dezelfde persoon weer voor dezelfde kantonrechter, maar dit keer met een niet betaalde energierekening.' Deze persoon werd doorverwezen naar de schuldenfunctionaris. In de praktijk blijkt dat ongeveer driekwart van de schuldenaren die in contact komen met de schuldenfunctionarissen nog niet bij de gemeente bekend waren.

De schuldenfunctionaris is iemand van de rechtbank. Bij de rechtbank Limburg is die ondergebracht bij het mediationbureau. Bij de kantonrolzittingen is de functionaris vaak aanwezig in de zaal, als geheugensteuntje voor de rechter. Als iemand is doorverwezen, wordt op korte termijn een afspraak gemaakt met de schuldenfunctionaris. 'Dat gesprek voeren we bij voorkeur in het echt. Dan kan je toch beter de lichaamshouding zien. Er is toch vaak sprake van schaamte', zegt schuldenfunctionaris Bianca Rooding. 'Meestal zit er een wereld achter de schulden. Het kan een echtscheiding zijn, iemand van wie de partner ernstig ziek is, of iemand die zijn baan kwijt is geraakt. Het kan iedereen overkomen. Wij proberen te zorgen voor een warme overdracht aan de gemeente.' 

Volgens Herman van Harten en Femke Damsteegt is de schuldenfunctionaris een vorm van probleemoplossende rechtspraak. 'We kunnen een rol vervullen in de maatschappelijke problematiek rondom schulden', zegt Femke Damsteegt. 'Zonder dat we daarbij als hulpverlener optreden. Dat is de taak van anderen. Wij verwijzen mensen alleen door, en dat alleen al blijkt effectief te zijn. Want het gaat in veel gevallen om mensen die zelf nog niet de weg naar het juiste loket hebben gevonden. Na de doorverwijzing worden mensen vanuit de gemeente verder geholpen.' Herman van Harten: 'We in met de drie pilots totaal een paar honderd mensen doorverwezen in twee jaar. Het zijn geen duizelingwekkende aantallen, maar het is mooi als je schuldenaars op weg kan helpen om de schuldensituatie op te lossen en voor hen een schuldenvrije toekomst weer binnen bereik te krijgen.' 

Het Evaluatieonderzoek inzet schuldenfunctionarissen binnen de Rechtspraak is gepubliceerd. De betrokken rechtbanken zien de meerwaarde en willen in beginsel doorgaan met de inzet van schuldenfunctionarissen. Ook wordt bezien of schuldenfunctionarissen rechtspraakbreed kunnen worden ingezet.