Onderzoek is van groot belang voor de rechtspraak. Aan de hand daarvan worden trends gesignaleerd, strategieën ontwikkeld en beleidslijnen uitgezet. De Raad voor de rechtspraak stelt daarom om de twee jaar een onderzoeksprogramma vast, dat voornamelijk door externen en deels door eigen onderzoekers wordt uitgevoerd. De Agenda 2013-2014, die na consultatie van rechters en wetenschappers is opgesteld, staat in het teken van innovatie.

De Rechtspraak wil de komende jaren veel vernieuwingen doorvoeren om rechtspraak beter te laten aansluiten bij hedendaagse technologische ontwikkelingen en behoeften van de samenleving.

De nieuwe Onderzoeksagenda ondersteunt deze ambitie. De nadere invulling van het vernieuwingsprogramma (Kwaliteit en Innovatie) vindt plaats in samenspraak met en in de gerechten. Met het onderzoeksprogramma worden vernieuwende werkwijzen ontworpen en onderzocht volgens de eisen die daaraan door de experimentele methode worden gesteld. Deze werkwijze maakt het mogelijk om het proces van innovatie en de effecten van vernieuwingen nauwlettend te volgen, zodat bijgestuurd kan worden als dat nodig is. Daarbij zal een pool van creatieve vernieuwers uit de Rechtspraak en wetenschap gevraagd worden mee te denken met de vormgeving en uitvoering van de experimenten.

Kees Sterk, lid van de Raad voor de rechtspraak, is enthousiast over het experimentele karakter van het onderzoeksprogramma. “Nu we op het punt staan om nieuwe vormen van procederen in te voeren, is het van groot belang dat we niet afgaan op beeldvorming die misschien helemaal niet klopt”, zegt hij. “De experimenten geven ons de kans uit te zoeken welke behoeften er werkelijk leven bij procespartijen, en vervolgens te zien wat het beste werkt. Zo doen we er alles aan om innovaties die ons wachten tot een succes te maken.”

Een zeer snelle uitspraak op hoofdlijnen of een diepgravende juridische beschouwing van het geschil? Een rechter die stevige regie voert of een rechter die vooral het initiatief bij partijen laat? Om te achterhalen waar procespartijen in civiele en bestuursrechtelijke zaken behoefte aan hebben, hoe dat in de praktijk kan worden gerealiseerd en welke rechterlijke stijl op de zitting goed werkt in verschillende procedures, zullen de komende jaren experimenten met procesdifferentiatie plaatsvinden en zal worden geëxperimenteerd met verschillende stijlen van zaaksbehandeling ter zitting. Ook het strafrecht wordt onder de loep genomen. Kunnen rechters meer doen om het strafproces effectief te maken, voor de samenleving (afname van recidive), het slachtoffer (genoegdoening) en de dader (resocialisatie)?

Rechters hebben steeds vaker specialistische kennis nodig om goed te kunnen oordelen, bijvoorbeeld over statistiek, DNA-materiaal of computercriminaliteit. Deskundigheidsbevordering staat dus hoog op de agenda, maar roept ook vragen op. Moeten rechters en gerechtssecretarissen al die kennis zelf verwerven? Zo ja, hoe? Of is het beter om spreekuren met deskundigen te organiseren of experts als lekenrechters aan te stellen? Ook als het gaat om inzicht te verkrijgen in de effectiviteit van verschillende wijzen van deskundigheidsbevordering zullen experimenten worden opgezet.

Ook de algemene kennisbehoefte binnen de Rechtspraak komt aan bod in een reeks meer traditionele (niet-experimentele) onderzoeken naar - onder meer - professionele standaarden, de nieuwe opleiding voor rechters en raadsheren, etnisch gerelateerde verschillen in straftoemeting, en systeemwaarborgen ter bevordering van rechterlijke onafhankelijkheid, onpartijdigheid en integriteit.

Zoals inmiddels traditie is, staat een deel van het Onderzoeksprogramma in het teken van economisch en statistisch onderzoek dat grotendeels in eigen huis wordt uitgevoerd. Dit onderzoek richt zich op de effecten van financieel-economische prikkels voor het beroep op de rechter. Ook wordt meer algemeen economisch onderzoek uitgevoerd naar de organisatie van de Rechtspraak en de inrichting van gerechtelijke procedures.