Deze conclusies trokken Frits Bakker (voorzitter Raad voor de rechtspraak), Maarten Feteris (president Hoge Raad), Ankie Broekers-Knol (voorzitter Eerste Kamer) en Piet Hein Donner (vicevoorzitter Raad van State) vandaag (17 september 2016) aan het einde van Prinsjesforum, een debat over de staat van de rechtsstaat.

De 4 kopstukken van rechtsprekend en wetgevend Nederland waren het, behalve over de conclusies, ook eens over de stelling dat de Nederlandse democratie in spannende tijden verkeert. Piet Hein Donner beklemtoonde een paar keer dat als de democratische rechtsstaat geen bevredigende antwoorden formuleert, de rechtsstaat steeds verder uit zicht raakt. 'Het is niet zo dat de rechtsstaat in crisis is, het probleem is veel meer dat de democratie zoekende is naar de antwoorden.’

Als schrikbeeld kwamen tijdens het debat een paar keer landen als Hongarije, Polen en Turkije naar voren: in deze landen is er geen sprake (meer) van een evenwicht tussen de staatsmachten. Kenmerkend voor zo'n evenwicht is dat geen van de 3 staatsmachten het laatste woord heeft en dat ze elkaar kunnen corrigeren als dat nodig of gewenst is. In deze 3 landen is de rechterlijke macht in meerdere of mindere mate buitenspel gezet. 

Kritiek was er tijdens het forum op zogenoemde ‘symboolwetgeving’ die nogal eens in stelling wordt gebracht de laatste tijd. Frits Bakker haalde in dit verband het Jaarverslag 2013 van de Rechtspraak aan, waarin kritiek wordt geleverd op de kwaliteit van sommige wetgeving. 'Na een incident volgt vaak meteen nieuwe regelgeving, terwijl voor dat specifieke probleem allang een wet is.' Waarom doet de wetgever dit dan?, wilde debatleider Michiel Breedveld weten. 'Omdat er altijd verkiezingen aan zitten te komen', antwoordde Bakker. Het leidde tot hilariteit in de zaal.

Donner hekelde de politieke akkoorden die partijen sluiten, zonder eerst te kijken of ze in rechtsstatelijk opzicht wel door de beugel kunnen. 'De houding is vaak: we zien wel of het bij de rechter stand houdt. Van politici mag, nee moet je meer verwachten.'

Ook Ankie Broekers-Knol verbaast zich soms. Ze vertelde dat ze eens een debat in de Eerste Kamer evalueerde met Klaas Dijkhoff, staatssecretaris van Veiligheid en Justitie. 'Dijkhoff zei toen: "het verschil tussen de Eerste Kamer en de Tweede Kamer is dat de leden van de Eerste Kamer echt antwoord op de vragen willen. Dat is in de Tweede Kamer anders".' 

Maarten Feteris wees erop dat de rechter in het huidige maatschappelijke klimaat steeds meer verandert van een knopendoorhakker in juridische conflicten in een oplosser van het héle probleem - achter een rechtszaak gaat vaak veel meer schuil dan alleen de juridische kwestie. Hiermee sloot hij aan op een eerder pleidooi van Frits Bakker. De voorzitter van de Raad voor de rechtspraak brak tijdens de Dag van de Rechtspraak op 8 september een lans voor maatschappelijk effectieve rechtspraak (zie ook: 'Meer tijd en ruimte voor de rechter'). 'Om dat te kunnen leveren, moet de rechter voldoende tijd, ruimte en middelen krijgen. Alleen dan kan hij het vertrouwen dat er in hem is waarmaken. Voor burgers moet het duidelijk zijn dat instituten hun werk goed doen, anders brokkelt het vertrouwen in de rechtsstaat af. Instituten moeten elkaar daartoe ook in staat stellen.’ 

Broekers-Knol: 'In een rechtsstaat is het van groot belang dat de burger naar de rechter kan en dat de overheid zich houdt aan diens uitspraak. In een rechtsstaat worden wraakgevoelens van burgers na een misdaad niet via eigenrichting opgelost, maar gekanaliseerd via de rechter. Daardoor ontstaat er geen willekeur. Dat is van groot belang voor het vertrouwen in een samenleving.'

Het Prinsjesforum werd georganiseerd in het kader van het Haagse Prinsjesfestival en vond plaats in het gebouw van de Hoge Raad aan het Korte Voorhout. Het Prinsjesfestival wordt elk jaar georganiseerd rond Prinsjesdag. Het thema dit jaar is ‘Democr@tie: van Facebook tot wetboek’. Aanstaande dinsdag presenteert het kabinet de Miljoenennota.