Prachtig uitzicht op het Vrijheidsbeeld en Manhattan. Wat wil je nog meer als vestigingsplek voor het nieuwe Red Hook Community Justice Center in New York? De mensen voor wie het centrum was bedoeld, de inwoners van de verarmde Brooklynse wijk Red Hook, dachten er anders over. Wat heb je als buurt nou aan zo’n hippe plek aan het water? ‘Gemeenschapsleiders reden met een bus langs 7 plekken en kozen voor een verlaten katholieke school in de wijk. Ze herinnerden zich de maatschappelijke rol van de school. Ze hadden gelijk en wij niet. Daar hoort het centrum, midden in Red Hook’, zegt directeur criminal justice van het Center for Court Innovation Adam Mansky. Hij kon de vervallen school op Visitation Place 20 jaar geleden voor 1 dollar per jaar van de kerk huren. Het duurde 3 jaar voordat de fondsen, de renovatie en de programma’s in orde waren. ‘Ik moet er niet aan denken wat we gaan betalen als de huurtermijn voorbij is.’

Adam Mansky, de eerste jaren projectdirecteur van Red Hook en nu supervisor vanuit het Center for Court Innovation in New York, was vorige week in Nederland voor gesprekken met vertegenwoordigers van de Rechtspraak, Openbaar Ministerie, gemeenten en het ministerie van Justitie en Veiligheid. Hij bracht een bezoek aan de Raad voor de rechtspraak in Den Haag en sprak bij de gemeente Amsterdam de diverse genodigden toe. Want Nederland heeft Red Hook (ooit Roode Hoek omdat het is gebouwd op rode klei) ontdekt. De rechtbank Oost-Brabant, het OM en de gemeente Eindhoven deden er inspiratie op voor de in januari begonnen wijkrechtbank in de wijk Woensel. Minister voor rechtsbescherming Sander Dekker bezocht Red Hook afgelopen december en kwam enthousiast thuis. In april was het de beurt aan Amsterdam. Net als burgemeester John Jorritsma van Eindhoven raakte burgemeester Halsema onder de indruk van de resultaten die dit ‘community court’ boekt.

Niet alleen de Nederlanders zijn lovend over Red Hook. The New York Times schreef een paar jaar geleden: ‘Misschien hoeven we niet 12 duizend mensen op Rikers Island op te sluiten. Als je kijkt naar de slimme, begripvolle en effectieve manier waarop een innovatieve rechtbank in Brooklyn zijn zaken afhandelt, dan begin je manieren te zien om de ellende en het geweld te verminderen.’ In Red Hook (20 duizend inwoners) was het ook ellende troef, vertelt Mansky. In de jaren 70 werd de buurt geplaagd door heroïne en in de jaren 80- en 90 door cocaïne. ‘Red Hook werd de crack-hoofdstad van Amerika genoemd. De dood van schooldirecteur Patrick Daly in de Red Hook Houses in 1992, die in een vuurgevecht tussen 2 tienerbendes belandde, was een keerpunt voor de wijk. De inwoners van Red Hook en de toenmalige officier van justitie in Brooklyn zeiden: het rechtssysteem werkt hier niet. Het maakt ons leven niet veiliger en het criminaliseert te veel mensen’, aldus Mansky.

Het Red Hook Community Justice Center wilde daarom het rechtssysteem bij de mensen brengen, vertelt Adam Mansky. ‘We doen wat de wijk wil: op basis van procedurele rechtvaardigheid met redelijke uitspraken komen, met de buurt in gesprek blijven en interveniëren met programma’s die door de buurt worden gedragen.’ Het centrum heeft daarmee sinds zijn oprichting in 2000 een wezenlijk verschil gemaakt voor de wijk, vindt Adam Mansky. ‘Toen we begonnen was de tevredenheidsscore over de officieren van justitie en de rechters zo’n 13 procent; dat percentage ligt nu op 75 procent’, aldus Mansky. De criminaliteit in South Brooklyn, waartoe Red Hook behoort, daalde volgens cijfers van de politie tussen 1990 en 2018 met 83,1 procent. De kans op herhaling van crimineel gedrag bij jongeren is veel lager dan bij gemiddelde rechtbanken in Amerika.

Heel veel is anders in Red Hook. De rechter zit niet op een verhoging. De verdachte staat centraal, niet de straf. Rechter Alex Calabrese is vermaard om het schudden van handen en het op straat begroeten van zijn ‘klanten’. In plaats van de voorheen gebruikelijke celstraf of boete, worden onder andere taakstraffen gegeven die de wijk ten goede komen (zoals het opruimen van een park). Verder worden er vaak als alternatief voor een straf hulpverleningprogramma's aangeboden. Deze hulp is ook beschikbaar voor alle wijkbewoners, niet alleen voor verdachten van een strafbaar feit. Adam Mansky: ‘Dit hulpaanbod behoort tot het dna van de wijkrechtbank. Tot voor kort kon de rechter in New York ervoor kiezen om een verdachte naar de gevangenis te sturen of om niets te doen. Zo simpel was het. In Red Hook weet hij welke hulp geboden kan of moet worden, zonder dat hij de verdachte opsluit. Medewerkers van het Community Center zitten in de rechtszaal en adviseren de rechter en de officier van justitie.’

Het Community Justice Center kwam er in 2000 omdat de inwoners van de probleemwijk Redhook dat wilden. Bij ons komen de wijkrechtbanken voort uit de wens van de Rechtspraak, het OM, de advocatuur en gemeenten om ‘s lands rechtspraak maatschappelijk effectief te laten zijn. 'Er zijn meer verschillen met Amerika’, benadrukt Mounir El Maach, projectleider van de wijkrechtbank in Woensel van de rechtbank Oost-Brabant. ‘De probleemwijken zijn kleiner dan in Amerika, het sociale systeem verschilt en de wetgeving is anders.’ In Red Hook hebben verdachten geen keuze: als je er wordt opgepakt door de politie, dan ga je naar het Community Justice Center. In Woensel moet een verdachte niet alleen schuld hebben bekend, hij moet ook kiezen voor de wijkrechtbank. ‘Zonder motivatie is de kans op mislukking te groot’, aldus El Maach.

Waar Woensel en Red Hook wél op elkaar lijken, is de betrokkenheid van de rechter. ‘Onze rechters willen ook weten of er succes is geboekt’, zegt Mounir El Maach. Een zitting hoeft niet te eindigen met een straf. Als tijdens een vervolgzitting blijkt dat de verdachte én de zorg- en hulpverleners hun werk goed hebben gedaan, dan kan de rechter de zaak teruggeven aan de officier van justitie. Die kan dan besluiten om af te zien van vervolging. Is het níet goed gegaan, dan kan hij de vervolging voortzetten. De wijkrechtbank is ingetrokken bij WIJeindhoven en de Rechtswinkel in Nieuwe Fellenoord en heeft inmiddels 7 strafzaken behandeld. ‘Het is nog te vroeg om iets te zeggen over de resultaten, maar wij hebben er een goed gevoel over. Na een recente zitting zei een verdachte dat voor eerst naar hem was geluisterd’, concludeert Mounir El Maach.

De problemen in Red Hook in Brooklyn zijn vergelijkbaar met die op Zuid in Rotterdam, zegt Loes van der Wees, officier van justitie bij het Nationaal Programma Rotterdam Zuid. De wijk aan de Nieuwe Maas raakte in de jaren 70 en 80 ook in verval. Zuid is op sommige plekken überhip geworden, net als Red Hook trouwens, maar kent nog steeds verarmde buurten met drugsproblemen en sociale onveiligheid. Reden waarom de rechtbank Rotterdam, het OM en de gemeente in Rotterdam-Zuid een wijkrechtbank gaan vestigen. 'We willen hier de multiproblemen van jonge mensen oplossen. Bijna niemand heeft hier namelijk 1 probleem. Het gaat om jongeren die worden aangehouden voor kleine misdrijven en overtredingen, waarvoor ze niet worden vastgehouden. We denken er ook over om voor jeugdige 'first offenders' een jeugdrechtbank op te zetten', aldus Loes van der Wees. De nieuwe wijkrechtbank gaat in januari 2020 voor een proefperiode van 2 jaar van start.

Amsterdam is nog niet zo ver, maar Adeline Hoevenaar, hoofd bedrijfsvoering van de rechtbank Amsterdam en toekomstig projectmanager van de Amsterdamse wijkrechtbank, hoopt dat het niet, net als in Red Hook, 3 jaar duurt voordat de wijkrechtbank van de grond komt. Het zou sneller kunnen gaan in de hoofdstad. ‘We hebben het geluk dat we de nieuwe president van de rechtbank én de hoofdofficier van justitie uit Brabant hebben geïmporteerd, waar al ervaring is opgedaan met het ontwikkelen van een wijkrechtbank. We hebben ook een nieuwe burgemeester. Zij zijn alle drie erg enthousiast over het oprichten van een wijkrechtbank’, zegt Adeline Hoevenaar. ‘We willen graag van start gaan, maar we moeten eerst zorgvuldig een wijk zoeken die we gaan dienen. We willen geen oplossingen bedenken voordat we weten wat de wijk nodig heeft.’

Bezoek de website van het Center for Court Innovation.