Het Nederlandse rechtssysteem is iets om trots op te zijn, vindt de voorzitter van de Raad. ‘Het is een systeem waar met bewondering naar wordt gekeken vanuit landen waar zo’n systematische, structurele toepassing van rechtvaardigheid ontbreekt.’ Maar onze rechtsstaat is volgens hem niet zo solide als hij misschien op het eerste oog lijkt. ‘Want wat wij de rechtsstaat noemen, is een samenspel. Een samenspel van wet- en regelgeving en een cultuur van rechtvaardigheid en democratische waarden. Het een kan niet zonder het ander.’ 

Rechtsstatelijke waarborgen zijn volgens Naves niet alleen vastgelegd in wet- en regelgeving, maar bestaan voor een belangrijk deel ook uit het naleven van ongeschreven regels die uitgaan van goed vertrouwen tussen bijvoorbeeld staatsmachten, en het samenwerken op basis daarvan. Het is daarom belangrijk om zowel wet- en regelgeving als die rechtstatelijke cultuur te blijven versterken, stelt Naves. Bijvoorbeeld dus met het verkleinen van de rol van de minister bij benoemingen, zoals ook de wens is van de Tweede Kamer (officielebekendmakingen.nl).

Maar Naves ziet liever dat er nog een stap extra wordt gezet door de positie van de Raad voor de rechtspraak te verankeren in de Grondwet. Nu is deze geregeld in de Wet op de rechterlijke organisatie, wat ten opzichte van een grondwettelijke positie veel minder bescherming biedt tegen politieke inmenging omdat zo’n ‘gewone’ wet veel makkelijker kan worden gewijzigd. 

De roep om een sterkere wettelijke positie is niet nieuw. In een brief (pdf, 326,8 KB) aan toenmalig informateur Tjeenk Willink werd bijvoorbeeld de mogelijkheid geopperd om van de Raad een Hoog College van Staat te maken, waardoor de Rechtspraak een eigen begroting krijgt en niet meer – zoals nu het geval – binnen de justitiebegroting moet concurreren met andere beleidskeuzes van de minister.

‘Gelukkig is het vertrouwen in de rechter nog altijd hoog,’ stelt Naves in zijn toespraak. Maar de voorzitter van de Raad is er niet gerust op dat dit altijd zo blijft omdat een groep mensen zich in onze samenleving niet meer vertegenwoordigd en zelfs benadeeld voelt. Hij roept de staatsmachten en andere instituties daarom op het belang van de rechtsstaat meer uit te dragen en het geloof hierin te beschermen. Naves: ‘Het draait om het vertrouwen dat onze democratische rechtsstaat bestaat voor álle mensen, ongeacht hun achtergrond. Dat de Rechtspraak werkt voor iedereen, en zo samenleven mogelijk maakt. Want als dat gevoel er niet is, en iedereen vooral naar zichzelf en zijn eigen belang kijkt, dan zullen oplossingen voor maatschappelijke problemen – die altijd vragen om wat water bij de wijn – zelden worden geaccepteerd.’

Dit vraagt ook iets van de Rechtspraak zelf, vindt Naves. De rechterlijke organisatie – bestaande uit elf autonome rechtbanken, vier gerechtshoven en twee bijzondere colleges – zou op bepaalde thema’s beter als één organisatie kunnen optrekken, bijvoorbeeld op het gebied van personeelsbeleid en digitalisering. ‘Het zijn onderwerpen waarbij centrale kaders behulpzaam zijn om beter te voldoen aan de wens van de samenleving en om de uitdagingen van bijvoorbeeld de zeer krappe arbeidsmarkt aan te gaan.’ Daarom moet naast het terugdringen van mogelijke politieke invloed ook een andere beweging worden ingezet. Het zou volgens hem goed zijn als de Raad op bepaalde vlakken minder vrijblijvende afspraken kan maken met de gerechten. De Tweede Kamer nam onlangs een motie van gelijke strekking (officielebekendmakingen.nl) aan.

De volledige nieuwjaarstoespraak