Tbs staat voor terbeschikkingstelling. Het is een maatregel om daders te behandelen die tijdens het misdrijf (gedeeltelijk) ontoerekeningsvatbaar waren. Bijvoorbeeld door een persoonlijkheidsstoornis of psychose. Tbs’ers verblijven meestal in een gesloten kliniek. Om de samenleving te beschermen, komen ze pas vrij als de kans klein is dat ze opnieuw een ernstig delict plegen.

De rechter kan tbs (eventueel in combinatie met een gevangenisstraf) opleggen als aan 3 voorwaarden is voldaan:

1. De verdachte heeft een misdrijf gepleegd waar minstens 4 jaar gevangenisstraf op staat, of een misdrijf dat speciaal genoemd wordt in de wet. Dit laatste is bijvoorbeeld het geval bij bedreiging.
2. De verdachte heeft het misdrijf (mede) begaan omdat hij leed aan een ‘gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis’. Voorbeelden hiervan zijn een persoonlijkheidsstoornis, een psychose of een verstandelijke beperking.
3. De veiligheid van anderen is in gevaar vanwege de kans op herhaling.

Gemiddeld zo'n 165 keer per jaar. Zie ook: cbs statline (cbs.nl).
Over de afgelopen jaren:
2014: 174 keer
2015: 146 keer
2016: 171 keer
2017: 205 keer
2018: 237 keer

​Dat wordt vastgesteld na onderzoek door 2 deskundigen, meestal een psycholoog en een psychiater. Dit kan ‘ambulant’ gebeuren: deskundigen gaan dan naar de verdachte toe, bijvoorbeeld in de gevangenis, thuis of op een kantoorlocatie. Verdachten maken in het kader van deze onderzoeken allerlei tests.

De rechter kan ook beslissen dat de verdachte ter observatie 7 weken in het Pieter Baan Centrum moet verblijven. De reden hiervoor kan zijn dat iemand niet meewerkt aan onderzoek, er sprake is van meerdere, complexe problemen (multiproblematiek) of de strafbare feiten heel ernstig zijn.

Bij het Pieter Baan Centrum worden verdachten uitgebreid onderzocht, vindt onderzoek plaats naar hun achtergrond en thuissituatie en worden ze aan tests onderworpen. Ook worden verdachten uitgebreid geobserveerd. Hoe zij omgaan met de onderzoekers, de medebewoners van het Pieter Baan Centrum, en hun bezoek kan de deskundigen ook veel informatie opleveren.

Het staat de verdachte vrij niet mee te werken. In Nederland hoeft niemand mee te werken aan zijn eigen veroordeling. Rechters kunnen verdachten ondanks een weigering wel naar het Pieter Baan Centrum sturen. De weigering uit zich meestal in het niets zeggen tijdens gesprekken en niet invullen van tests. Ze kunnen dan nog steeds wél geobserveerd worden. De onderzoekers brengen ook dan een rapportage uit met hun bevindingen en conclusies. Rechters kunnen dus ook tbs opleggen als een verdachte weigert mee te werken. Van alle 458 weigerende verdachten die tussen 2012 en 2016 in het Pieter Baan Centrum verbleven, kreeg 24% in eerste aanleg tbs opgelegd en in hoger beroep was dat 43%.

Om een verdachte ontoerekeningsvatbaar te kunnen verklaren zal er altijd een rapportage van deskundigen moeten zijn. Maar dit kan soms ook een minder recente rapportage zijn – bijvoorbeeld omdat iemand weigert mee te werken. Soms geeft de oude informatie toch een indruk van iemands geestesgesteldheid. Maar er is altijd een aanknopingspunt nodig om iemand ontoerekeningsvatbaar te verklaren.

Nee, dat kan ook zonder dat de officer dit eist. De rechter maakt een eigen afweging en kan ook als dat niet geëist is toch besluiten tbs op te leggen (al dan niet in combinatie met een gevangenisstraf) als de rechter dat een passende maatregel vindt.

Ja. Alle tbs'ers die in hoger beroep gaan, komen terecht bij de penitentiaire kamer in Arnhem. Die is speciaal toegerust om over deze materie te oordelen. Er zitten niet alleen rechters in die kamer, maar ook een psycholoog en een psychiater. Zij bekijken met zijn allen of de rechtbank een juiste beslissing heeft genomen.

Deze penitentiaire kamer behandelt in 2016 ruim 400 beroepszaken, waarvan de meeste over de verlenging van tbs gaan. De raadsheren (rechters in hoger beroep) bekijken samen met de gedragsdeskundigen of er nog sprake is van een stoornis en of het herhalingsgevaar nog zo groot is dat de tbs moet worden verlengd. Anders kunnen zij besluiten de maatregel voorwaardelijk te beëindigen.

De uitvoering van straffen en maatregelen die rechters opleggen is een verantwoordelijkheid van het  ministerie van Justitie en Veiligheid. Rechters zijn daar niet bij betrokken. Alleen bij het eventueel verlengen of beëindigen van een tbs-maatregel is de beslissing aan de rechter. 

Als een tot tbs-veroordeelde met verlof wil, moet hij daar een aanvraag voor doen. Zowel de kliniek als een speciale commissie geven dan een advies aan de minister over of het verantwoord is iemand met verlof te sturen. De minister beslist uiteindelijk over het verzoek om met verlof te mogen.