Een rechter bij een rechtbank behandelt elke zaak inhoudelijk, of het nu gaat om een civiele zaak, bestuurszaak of strafzaak. Hij doet dit onpartijdig en onafhankelijk. Een rechter vormt een oordeel op basis van onder meer:

• de wet
• feiten
• persoonlijke omstandigheden
• bewijsdocumenten (in een civiele zaak of een bestuurszaak)
• advies van deskundigen (in een bestuurszaak)
• verklaringen van deskundigen en getuigen (in een strafzaak vormen deze het bewijs)

De rechter weegt hierbij de belangen af van de partijen in de rechtszaak. Uiteindelijk neemt hij een duidelijke beslissing en legt hij uit hoe hij tot de uitspraak is gekomen.

In een civiele zaak en in een bestuurszaak is het in geval van spoed mogelijk een snelle beslissing aan de rechter te vragen.

• In een civiele zaak heet dit een kort geding. Beginnen de partijen na een kort geding geen uitgebreide procedure, dan is de uitspraak in het kort geding de definitieve beslissing.
• In een bestuurszaak heet de snelle beslissing een voorlopige voorziening.
  

Tussenuitspraak

Een rechter kan een tussenuitspraak doen als hij nog geen definitieve beslissing kan geven. Een tussenuitspraak is mogelijk in de drie rechtsgebieden: civiel recht, bestuursrecht en strafrecht.

Einduitspraak

Na de afronding van de volledige procedure doet de rechter de einduitspraak. Een einduitspraak heet in een dagvaardingsprocedure (in civiel recht of strafrecht) bij een rechtbank ook wel eindvonnis en in een verzoekschriftprocedure heet dit beschikking.

In verzet gaan

• In een civiele procedure kan een partij die niet heeft gereageerd en het daarna niet eens is met de uitspraak, hiertegen in verzet gaan (in de uitspraak staat binnen welke termijn dit mogelijk is). Het kan zijn dat de rechter dan verder gaat met de behandeling van de zaak.
• In een bestuursrechtelijke procedure kan een partij na een vereenvoudigde behandeling in verzet gaan.
• In een strafrechtelijke procedure kan de verdachte in verzet gaan tegen een beslissing van het Openbaar Ministerie.

De uitspraak van een rechter is bindend. Er zijn na een einduitspraak meestal wel mogelijkheden om de zaak opnieuw te laten bekijken.

In hoger beroep gaan

Een partij die het niet eens met een uitspraak van een rechter bij een rechtbank, kan in hoger beroep gaan. In de uitspraak staat binnen welke termijn dit mogelijk is.

De rechter in hoger beroep behandelt de rechtszaak inhoudelijk opnieuw en doet uitspraak. Welke rechtsprekende organisatie het hoger beroep behandelt, hangt af van het rechtsgebied en het onderwerp van de procedure.

Informatie over hoger beroep

In cassatie bij de Hoge Raad der Nederlanden

Een partij die het niet eens is met een uitspraak van de rechter in hoger beroep, kan in een civiele zaak, een bestuursrechtelijke zaak over fiscale/belasting en in een strafzaak in cassatie gaan bij de Hoge Raad der Nederlanden. In de uitspraak staat binnen welke termijn dit mogelijk is. De rechter bij de Hoge Raad kijkt niet meer inhoudelijk naar feiten en bewijs, maar oordeelt of de rechters van de rechtbank en het gerechtshof het recht juist hebben toegepast en of ze de uitspraak goed hebben gemotiveerd.

Gaat een verdachte na een uitspraak van een gerechtshof niet binnen de gestelde termijn in cassatie, dan is de uitspraak onherroepelijk. Deze is in uitzonderlijke gevallen ongedaan te maken. Dit heet herziening.

Informatie over cassatie

Na cassatie

De Hoge Raad is de hoogste rechtsprekende organisatie in Nederland. Als de Hoge Raad oordeelt dat een gerechtshof een rechtszaak niet juist heeft behandeld, kan hij een rechter van een ander gerechtshof vragen daarnaar te kijken. Deze zogenoemde verwijzingsrechter doet uitspraak. Een partij in de rechtszaak die het met deze uitspraak niet eens is, kan daartegen opnieuw in cassatie gaan.

In een strafrechtelijke procedure kan de Hoge Raad opnieuw zelf uitspraak doen zonder te verwijzen.

In sommige gevallen is er de mogelijkheid om een procedure te beginnen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens of het Hof van Justitie van de Europese Unie (hogeraad.nl).

Heeft de rechter nog geen uitspraak gedaan en twijfelt een partij of de rechter wel onpartijdig is, dan kan die partij een verzoek indienen om de rechter te laten vervangen. Dit heet het wraken van de rechter.

Het geheel van uitspraken van rechters heet jurisprudentie. Jurisprudentie vormt een aanknopingspunt voor de rechtspraak in latere, soortgelijke gevallen.

In de jurisprudentie kan wel een nieuwe opvatting ontstaan, bijvoorbeeld door een wetswijziging, nieuwe wetgeving of nieuwe inzichten bij rechters.